H γέφυρα και τα εγκαταλειμμένα κάστρα
Στον δρόμο προς το Μεσολόγγι έφθασα μπροστά στη γέφυρα ζεύξης Ρίου – Αντιρρίου. Είχα καιρό να περάσω από αυτό το στενό που ορίζει την είσοδο του Κορινθιακού κόλπου και εντυπωσιάστηκα από τη σχεδόν έτοιμη καλωδιακή γέφυρα μήκους 2.252 μ. Υπολογίζεται ότι θα περνούν 25.000 αυτοκίνητα ημερησίως σε περίοδο αιχμής.
Πήρα το φέρι για να περάσω απέναντι και δεν μπορούσα να πάρω τα μάτια μου από τη τεράστια γέφυρα, η οποία λόγω συνθηκών της κατασκευής της και χάρη στο μέγεθος κάποιων δομικών της στοιχείων αποτελεί έργο μοναδικό στο είδος του. Το όνομά της ιστορικό: Χαρίλαος Τρικούπης (1832-1897), ο μεγάλος μεσολογγίτης πρωθυπουργός. Κοιτώντας όμως προς το Ρίο είδα ένα κάστρο να ασφυκτιά εν μέσω τεράστιων γερανών, φορτηγών και άλλων μέσων για την κατασκευή της γέφυρας.
Το «Καστέλι του Μοριά»
Ηταν το κάστρο του Ρίου ή «Καστέλι του Μοριά», που χτίστηκε το 1499, κατά τη διάρκεια του τουρκοβενετικού πολέμου, από τον σουλτάνο Βαγιαζήτ B´, πάνω στα ερείπια ρωμαϊκών οχυρώσεων. Οι Ρωμαίοι είχαν δημιουργήσει στρατιωτική βάση στο Ρίο, διότι είχαν αναγνωρίσει τη σημασία των στενών Ρίου – Αντιρρίου.
Αλλά και ο Θουκυδίδης αναφέρει τα τοπωνύμια Ρίον Μολυκρικόν (το σημερινό Αντίρριο) το οποίο μάλιστα ήταν «φίλιον τοις Αθηναίοις» και Ρίον Αχαϊκόν το οποίο «εστίν αντιπέρας, το εν τη Πελοποννήσω».
Το κάστρο του Ρίου γκρεμίστηκε το 1603 από τους ιππότες της Μάλτας. Αργότερα όμως (το 1687), όταν ο Μοροζίνι κατάλαβε τον Μοριά, οι Ενετοί ξανάχτισαν το κάστρο στη μορφή περίπου που έχει σήμερα. Παράλληλα έχτισαν και το κάστρο του Αντιρρίου, και τα όπλισαν και τα δύο με κανόνια – 60 στο Ρίο και 30 στο Αντίρριο. Τα δύο κάστρα λοιπόν αποτελούν ενιαίο έργο. Γνωστά και ως «Μικρά Δαρδανέλια», τα δύο κάστρα ένωναν τη Στερεά Ελλάδα με την Πελοπόννησο με τρόπο ξεχωριστό. Αξίζει να σκεφτεί κανείς ότι κατά τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού πολέμου τα δύο κάστρα ήταν δεμένα με τεράστιες αλυσίδες, για να αποτρέπουν το πέρασμα πλοίων στον Κορινθιακό κόλπο.
Θλιβερές εικόνες
Το κάστρο του Ρίου έχει εξωτερικά σχήμα ισοσκελούς τριγώνου του οποίου η βόρεια γωνία συμπίπτει με τη μύτη της χερσονήσου ενώ οι δύο του πλευρές είναι παράκτιες. H νότια πλευρά του, εκτός από τείχος και πύργους, προστατεύεται και από τάφρο η οποία γέμιζε θαλάσσιο νερό φέροντας σε επαφή τον Κορινθιακό κόλπο με τον Πατραϊκό. Τώρα όμως, όπως ο δήμαρχος με πληροφόρησε, το νερό δεν ανανεώνεται με αποτέλεσμα η τάφρος να έχει μετατραπεί σε βάλτο, προκαλώντας μια δυνατή και δυσάρεστη οσμή. H βόρεια γωνία του κάστρου προστατευόταν και αυτή από πύργους ενώ στο εσωτερικό του τριγώνου υπάρχουν τα ερείπια ενός τεράστιου κυκλικού οικοδομήματος. Οταν οι Τούρκοι επανήλθαν στο προσκήνιο κατέλαβαν εκ νέου το κάστρο το 1715.
Σήμερα η εικόνα που αντικρίζει κανείς είναι θλιβερή. Τα κτίσματα στο εσωτερικό του κάστρου είναι μισογκρεμισμένα, με εμφανή τα πλήγματα του χρόνου αλλά και της σημερινής αδιαφορίας. Δεν υπάρχει κανένα σημάδι περιποίησης, ανάπλασης ή επισκευής στον χώρο αυτόν. Το καλοκαίρι βεβαίως γίνονται με πρωτοβουλία του δήμου διάφορες εκδηλώσεις μέσα στο κάστρο. H αίτηση όμως προς την Αρχαιολογική Υπηρεσία για την αναστήλωσή του έμεινε αναπάντητη.
Περπατώντας σε αυτόν τον έρημο χώρο σκεφτόμουν πώς θα μπορούσε να του δοθεί ζωή και συγχρόνως να τονισθεί η επιτακτική ανάγκη για την αναστήλωσή του, ώστε να ενταχθεί στην καθημερινότητα των κατοίκων. Φαντάστηκα τους θολωτούς διαδρόμους επισκευασμένους να φιλοξενούν εκθέσεις ζωγραφικής ενώ στα μεγαλύτερη κτίσματα να υπάρχουν «καφέ» με πολύ προσεγμένη αισθητική, ώστε να μην αλλοιώνεται η αρχιτεκτονική του χώρου. Φαντάστηκα το κάστρο φωτισμένο να αποτελεί χώρο συνάντησης νέων και ηλικιωμένων, ντόπιων και περαστικών. Ενα μνημείο για το οποίο οι κάτοικοι του Ρίου θα είναι περήφανοι.
Στην πλευρά της Ρούμελης
Πέρασα στην αντίπερα όχθη για να επισκεφθώ το κάστρο του Αντιρρίου ή «Καστέλι της Ρούμελης», πολύ μικρότερο σε μέγεθος και λιγότερο εντυπωσιακό από αυτό του Ρίου. H ιστορία του όμως κατά την οκταετία του ένοπλου αγώνα των επαναστατημένων Ελλήνων για την ανεξαρτησία είναι αξιομνημόνευτη. Το 1821 το κάστρο του Αντιρρίου πολιορκήθηκε από τους έλληνες αγωνιστές για να αποσπαστεί από τον έλεγχο των Τούρκων εφόσον ήταν σημαντικό ορμητήριο αλλά και γιατί αποτελούσε καταφύγιο για τον τουρκικό πληθυσμό. Τελικά το κάστρο παραδόθηκε με συνθήκη στα ελληνικά χέρια στις 13 Μαρτίου 1829, με την ανάμειξη του ίδιου του Ιωάννη Καποδίστρια. H σκηνή της αποχώρησης των Τούρκων περιγράφεται από τον Αυγουστίνο Καποδίστρια, αδελφό του κυβερνήτη της Ελεύθερης Ελλάδας: «Το ίδιον εσπέρας διά νυκτός εβαρκαρίσθησαν οι Τούρκοι με τας φαμιλίας των και βιο τους, παραδόσαντες της κλεις του Καστελλίου».
Το κάστρο του Αντιρρίου έχει σχήμα ρομβοειδές. H στενή πλευρά του είναι η νότια και οι ακμές του προστατεύονται από ακανόνιστους πολυγωνικούς πύργους. Αρχικώς το κάστρο περιβαλλόταν από πλατιά τάφρο, που σήμερα έχει καταστραφεί από την κατασκευή του δρόμου στη δυτική πλευρά του. Το οχυρό της εισόδου ήταν ένας επιβλητικός εξαγωνικός πύργος με επιμελή τοιχοδομία και κανονιοθυρίδες. Το ύψος του ξεπερνούσε το υπόλοιπο κάστρο, που οι επάλξεις του σε κάποια σημεία υπερέβαιναν τα 10 μέτρα. Ολοι οι πύργοι του κάστρου στεγάζουν αψιδωτές αίθουσες. Ο μεγάλος αριθμός σωζόμενων κανονιοθυρίδων και πολεμιστρών δείχνουν ότι η δύναμη του πυρός συγκεντρωνόταν προς τη θάλασσα.
Ο βαθμός εγκατάλειψης του κάστρου του Αντιρρίου είναι μεγαλύτερος από αυτόν του Ρίου. Εδώ δεν υπάρχει ούτε φύλακας και το κάστρο είναι μονίμως κλειδωμένο με ένα σκουριασμένο λουκέτο. Ζήτησα να το επισκεφθώ και ο δήμαρχος πολύ πρόθυμα δέχθηκε να με ξεναγήσει, αφού προμηθεύτηκε το κλειδί από έναν ντόπιο, ιδιοκτήτη ταβέρνας! Ο δήμαρχος μας ενημέρωσε ότι ο «φύλακας είναι πολυτέλεια… Δεν έχουμε χρήματα να τον πληρώσουμε». Μπήκαμε στο κάστρο. Εμοιαζε σαν να μην είχε περάσει στιγμή από το τέλος της Τουρκοκρατίας. H Αρχαιολογική Υπηρεσία δεν επιτρέπει πολιτιστικές εκδηλώσεις του δήμου μέσα στο κάστρο, ο δήμαρχος όμως διοργανώνει καλοκαιρινές εκδηλώσεις ώστε να δίνεται ανάσα ζωής από τον κόσμο του Αντιρρίου στο πεθαμένο κάστρο. Το μέγεθος της αδιαφορίας καταδεικνύεται από το ότι πλευρά των τειχών του κάστρου έχει κοπεί στο μέσον της περίπου για τη δημιουργία εισόδων βαρέων οχημάτων. Αξίζει να σημειωθεί ότι εκεί βρίσκονται ακόμη και οι τεράστιες αλυσίδες που ένωναν τα δύο κάστρα κατά τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού πολέμου, που αναφέραμε πιο πάνω.
Τα περίεργα της υπόθεσης
Τα κάστρα Ρίου και Αντιρρίου έχουν ενταχθεί στο πρόγραμμα «Κάστρων περίπλους» της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας. Το αξιοπερίεργο είναι ότι το πρόγραμμα προβλέπει επισκευές 3 εκατ. ευρώ για το κάστρο του Ρίου και 5 εκατ. ευρώ για το πολύ μικρότερο κάστρο του Αντιρρίου. Ολα αυτά όμως βρίσκονται στα… χαρτιά!
Σε μια εποχή όπου η Ελλάδα αποκτάει υπερσύγχρονες υποδομές, νιώθω περήφανος ως Ελληνας που βλέπω τη χώρα μας να μεταμορφώνεται. Απογοητεύομαι όμως όταν η αρχαία μας κληρονομιά παραμελείται. Τώρα, με τη νέα γέφυρα ζεύξης Ρίου – Αντιρρίου, οι επισκέπτες θα έχουν τη δυνατότητα να καμαρώσουν την τεχνολογική πρόοδο της χώρας μας. Δυστυχώς θα βρεθούν όμως αντιμέτωποι με την εγκατάλειψη των δύο κάστρων, που βρίσκονται ακριβώς στα δύο άκρα της γέφυρας. Ελπίζω η Πολιτεία να δείξει κάποιο ενδιαφέρον και να μπορέσει να μεταμορφώσει αυτά τα δύο ερειπωμένα μνημεία. Γιατί ποιος, άραγε, δεν γνωρίζει ότι για να χτίσουμε το μέλλον πρέπει πάντα να πατάμε γερά στις βάσεις του παρελθόντος.
Ο κ. Ιωάννης M. Βαρβιτσιώτης είναι τ. υπουργός και πρόεδρος του Ινστιτούτου Δημοκρατίας «Κωνσταντίνος Καραμανλής».
