Στα κατάλοιπα της Σοφίας-Φούλας Χατζηδάκη1, σώθηκαν, φυλαγμένα με προσοχή, λίγα γράμματα του Ιάννη Ξενάκη, χρονολογημένα από το Μάρτη του 1948, το πρώτο, ως τον Ιούλιο του 1964, το τελευταίο. Απ’ αυτά σταχυολογούμε σήμερα, για την επέτειο του θανάτου του, όσα αποσπάσματα αφορούν το δρόμο του προς τη μουσική: δυσκολίες, αναζητήσεις, απογοητεύσεις, και επιτεύγματα.
1. Από το Παρίσι στη Βουδαπέστη, 5.3.1948
Φούλα μου,
(…) Που λες έχω μια είδηση μάλλον ευχάριστη. Ο Παυλόπουλος μένει σ’ ένα δωμάτιο τώρα, που δεν πληρώνει τίποτε. Λοιπόν αποφάσισα να πάω εκεί ένα πιάνο με νοίκι όπου θα πετάγομαι μερικές ώρες για να παίζω. Θα με ωφελήσει πάρα πολύ, όπως καταλαβαίνεις, διότι η κιθάρα δεν μου κάνει.
2. Από το Παρίσι στη Βουδαπέστη, 5.4.1948
(…) Δυστυχώς το πιάνο ναυάγησε! Οφουτα! Οφουτα
3. Από το Παρίσι στο (ανατολικό) Βερολίνο, 26.12.1950
(…) Ξέρεις πώς εγκατέλειψα τη χώρα μου και με τι σκοπό μπήκα στη φιλόξενη Γαλλία. Η μουσική ήταν και είναι η σανίδα σωτηρίας μου. Αναγκασμένος όμως να κερδίζω το ψωμί μου επί ένα χρόνο δούλεβα κλέβοντας τις ώρες από τον ύπνο μου, ενώ 8 ώρες γεμάτες τις «χάριζα» σε μια δουλειά μηχανικού που αηδίαζα και βαριόμουν λόγω κυρίως των συνθηκών. Υστερα κατάφερα να εργάζομαι βιοποριστικά τη μισή μέρα ενώ την άλλη αφιέρωνα στην Μουσική. Η σύνθεση είναι δύσκολο πράμα, κυρίως όταν ξεκινά κανείς τόσο αργά. Αυτό το δρόμο ακολούθησα διότι δεν μπορούσα να συμβιβαστώ με την έννοια ρατέ = αυτοχτονία. Τώρα κινδυνεύω να γίνω δύο φορές, διότι η οικονομική και κοινωνική μου απομόνωση με δυσκολεύουν τρομερά. Ξέρω ότι έστω κι έτσι σε κάμποσα χρόνια άγριας και απελπισμένης αγωνίας και πάλης θα καταφέρω να καταχτήσω τη μουσική γλώσσα.
Τα χρόνια θα ‘χουν περάσει και η αποστέωση η κοινωνική θα μ’ έχει κάνει να ψέλνω πένθιμα εμβατήρια. Κανένας οργανισμός ή κράτος δεν νοιάζεται για μένα για πολλούς λόγους που ξέρεις. Ομως το βρίσκω κατά πολύ άδικο και απογοητευτικό. Δεν υπάρχει θεός και για μας τους άλλους.
(…) Ο κόσμος είναι σήμερα μοχθηρός και απαίσιος. Γι αυτό κι εκείνοι που έχουν τόση δα έστω καλωσύνη και ανθρωπισμό από το υστέρημά τους λάμπουν σαν πετράδια σπάνια και πανάκριβα. Ποιος σήμερα θα μου πει: να πάρε κι εσύ 10.000 frs το μήνα να ζήσεις επί 5 χρόνια ξένοιαστος να αφοσιωθείς στη μουσική σου! Ή πάρε μια υποτροφία για το «Λονδίνο» φέρ’ ειπείν για μερικά χρόνια, όπου θάχεις την ευτυχία να συναντήσεις και να εργαστείς με τις κορυφές της σύγχρονης μουσικής! Κανένας, μα κανένας! Δεν έχω μέσα ούτε πιστόνια που λένε οι Γάλλοι. Ποτέ μου δεν τα λογάριασα γι’ αυτό ίσως βρίσκομαι στο περιθώριο της κοινωνίας, κάθε κοινωνίας. Ελπίζω να καταλαβαίνεις τι θέλω να σου πω, Δεν μπορώ να εκφραστώ μ’ ένα γράμμα.
4. Από το Παρίσι στο Βουκουρέστι, 28.5.1952
Αγαπημένη μου Φούλα, σ’ ευχαριστώ για το γράμμα σου, διότι μού ‘κανε πολλή χαρά. Δυστυχώς το έργο του Δεκέμβρη δεν το άρχισα ακόμα. Μην νομίσεις πως τεμπελιάζω ή πως το παράτησα. Κάθε άλλο μάλιστα. Αλλά κατάλαβα ότι οι δυνάμεις μου δεν μου αρκούν ακόμα. Θα πρέπει νά ‘ναι ένα έργο σπουδαίο κι όχι μια φλυαρία σαν τις τόσες που ακούμε καθημερνά. Μην ξεχνάς πως δεν είμαι παρά μαθητευόμενος και γυρεύω να βρω την κατάλληλη γλώσσα. Εργάζομαι πολλαπλώς κι όσο μπορώ. Μελετάω την λαϊκή μελωδία (ελλην.) και ρυθμό (είμαι σε σχετική επαφή με την Ελλάδα), κατασκευάζω κομμάτια δοκιμάζοντας μορφές ήχους και νέους ρυθμούς. Ακόμα βάλθηκα να μάθω τη βυζαντινή μουσική που τόση ομορφιά έχει και τόση επίδραση στην λαϊκή και αντίστροφα. Παράλληλα κάνω τις σχολαστικές μελέτες της ευρωπαϊκής μουσικής. Παρακολουθώ συναυλίες. Μετέχω στις συνεδριάσεις και συζητήσεις των Γάλλων προοδευτικών μουσικών. Τι άλλο μπορώ να κάνω; Σου εσωκλείω ένα τραγούδι * [προσθήκη στο περιθώριο: θα το τραγουδήσει η chorale η λαϊκή των Παρισίων] για μονωδία και χορωδία που έφτιαξα τώρα τελευταία. Εχω τελειώσει μια διπλή ζυγιά (duo) και βιολί κι βιολοντσέλλο που κάνει τράκες. Εργάζομαι τώρα σε μια τριπλή ζυγιά (πιάνο, φωνή γυναικεία και σουραύλι). Αν έχεις ευκαιρία να τ’ ακούσεις θα μπορούσα να σού ‘στελνα τη διπλή ζυγιά και τις περσινές μου εναρμονίσεις για πιάνο. Τα άλλα δευτερότερα έργα θα πρέπει να τα ξανακοιτάξω. Εχω ηθικό ακμαίο και τόλμη ατέλειωτη. Θα καταλήξω καλά διότι την καμπή την πέρασα. Τα υπόλοιπα είναι ζήτημα ησυχίας και χρόνου. Οσο πάω ξανανιώνω και σε κάθε στιγμή ανεβαίνω στις πηγές κάθε προβλήματος μουσικού. Γίνομαι όλο και πιο ελεύθερος και πιο έξυπνος.
(…) Σε φιλώ και περιμένω τη γνώμη σου για το κομμάτι που σου στέλνω.
Γιάννης.
5. Γράμμα από το Παρίσι στο Βουκουρέστι 13.7.56
(…) Η αλλαγή2 έχει και τα καλά και τα κακά της. Πλήρως δεν την καταλαβαίνω ακόμη. Νομίζω ότι όσον αφορά εμένα και την μουσική είναι μάλλον προτιμότερο. Πριν υπήρχε ασφυκτικό και βλακώδες πνεύμα. Τώρα ίσως να αρχίσουν να παίζουν και έργα που δεν αφορούν αποκλειστικά και μόνο τα συνθήματα της ειρήνης ή άλλα πολιτικά συνθήματα.
Νέα μου είναι τα εξής:
α) τελειώνω ένα καινούργιο έργο για ορχήστρα που φέρνει νέες λύσεις πλαστικές των ηχητικών μεταμορφώσεων. Εχω μια υπόσχεση ότι θα παιχθεί το χειμώνα στο Παρίσι.
β) πήρα μια υποτροφία-βραβείο από έναν οργανισμό ιδιωτικό (ούτε κράτος, ούτε κόμμα!!) συνολικού ποσού 1.000.000 frs. ‘Η 12.000 ελβετικών.
6. Γράμμα από το Παρίσι στο Βουκουρέστι 3.10.56
(…) Σου γράφω (αναμένοντας το μεγάλο σου γράμμα) σύντομα για να σου πω μια καλημέρα και να σου στείλω το πρόγραμμα της ερχομένης μου συναυλίας. Είναι νέο έργο για ορχήστρα, κυρίως εγχόρδων, βασισμένο στο λογισμό πιθανοτήτων. Πρώτη φορά κλάδος συγχρόνων μαθηματικών μπάζεται στη μουσική και γενικά στην τέχνη. Θα σου στείλω μόλις το λάβω ένα επεξηγηματικό άρθρο πάνω σ’ αυτό το ζήτημα. (…)
Δεν καταλαβαίνω τι λες για τ’ αναστενάρια. Λυπούμαι που δε δίδεται καμιά προσοχή σε μουσική βγαλμένη από επιστημονική μελέτη της λαϊκής ελληνικής. Εγραψα δύο έργα για ορχήστρα και χορωδία πάνω στ’ αναστενάρια που είναι πρόφαση μάλλον, αλλά φωνή εν τη ερήμω!!
7. Γράμμα από το Παρίσι στο Βουκουρέστι, 9.10.58
(…) Εγώ δουλέβω όπως πάντα. Στις Βρυξέλλες έχω επινοήσει και σχεδίασα το περίπτερο Φίλιπς. (…). Η μουσική πάει κι αυτή καλά. Φέτος είχα τις εξής συναυλίες
1) Δίλεπτη μουσική στο περίπτερο Φίλιπς.
2) Δημιουργία έργου για 21 όργανα στο Buenos Ayres στις 24 Αυγούστου.
3) Το ίδιο έργο στο Darmstadt Γερμανίας.
4) Αλλο έργο ηλεκτρομαγνητικό στις 5 Οχτωβρίου στις Βρυξέλλες.
5) Οι Μεταστάσεις και τα Πιθοπρακτά απ’ τους Σταθμούς Σουηδίας, Γερμανίας, Αθηνών.
Αρθρα και βιογραφικά σημειώματα σε περιοδικά και σε Μουσικές Εγκυκλοπαίδειες. Θεωρούμαι από τους πιο πρωτότυπους πρωτοπόρους στην Ευρώπη. Τι άλλο θέλεις;
Εχω βρει στη μουσική τη γεφύρωση της πιο προχωρημένης σύγχρονης επιστημονικής σκέψης με τους ήχους.
8. Κάρτα (Gijido (Diet building)] από το Τόκιο στο Βουκουρέστι, 22.4.1961
Καλεσμένος απ’ το διεθνές μουσικό συνέδριο. Σε φιλώ Ι.Ξ.
Το τελευταίο, πολύ σύντομο, γράμμα, στάλθηκε όταν πια η Φούλα έχει γυρίσει και εγκατασταθεί στην Αθήνα. Το παραθέτουμε ολόκληρο:
Αγαπητή μου Φούλα,
πολύ χάρηκα που γύρισες επί τέλους στην Αθήνα. Εγώ αποκλείεται ακόμα παρ’ όλες τις Ικέτιδες4. Σου εύχομαι καλήν υγείαν εσένα και της μητέρας σου και καλήν αντάμωση. Εμείς οι τρεις πολύ καλά.
Σε φιλώ
Ιάννης Ξ
1. Η Σοφία-Φούλα Χατζηδάκη (1905-1984), κόρη του μαθηματικού Νικολάου Χατζηδάκη, Καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, και της Εριέτας Ολσεν, ανήκει σ’ εκείνους που πολύ νωρίς πίστεψαν βαθιά στη μαρξιστική ιδεολογία και πέρασαν ζωή βασανισμένη υπηρετώντας το κομμουνιστικό κόμμα. Η γνωριμία της με τον πολύ νεότερο συναγωνιστή της Ι. Ξενάκη έγινε, όταν εξόριστοι και οι δυο κατοίκησαν ένα διάστημα στο ίδιο ξενοδοχείο, στο Παρίσι, στην οδό Claude Bernard, αριθμ. 26.
2. Εννοεί την «αποσταλινοποίηση» που πραγματοποίησε ο Νικίτα Κρουστσέφ στο 20ό Συνέδριο του ρωσικού κομμουνιστικού κόμματος.
3. Ο αρχαιοελληνικός μήνας Μεταγειτνιών αντιστοιχούσε χοντρικά στο σημερινό Σεπτέμβρη, οπότε η αρχαιότροπη ημερομηνία πρέπει να διαβαστεί: 15.9.1964.
4. Εννοεί τη μουσική του για τις Ικέτιδες του Αισχύλου που ανέβασε το Εθνικό Θέατρο στην Επίδαυρο το 1964 με σκηνοθέτη τον Αλέξη Σολομό. Πραγματικά, ο Ξενάκης, που το 1946 είχε καταδικαστεί από το στρατοδικείο σε θάνατο, δεν μπόρεσε να επιστρέψει στην Ελλάδα παρά μετά τη δικτατορία, το 1974.
Ο κ. Φάνης Ι. Κακριδής είναι ομότιμος καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.
