Ο αστερισμός του Κριού

Η αναγέννηση της φύσης γύρω μας είναι φανερή και όλοι καταλαβαίνουμε ότι έφθασε πια και εφέτος η άνοιξη. Σκέφθηκε όμως κανείς πότε ακριβώς αρχίζει η άνοιξη; Πολλοί θα πουν «την 1η Μαρτίου». Αλλοι θα πουν «στις 21 Μαρτίου», όπως συνήθως αναφέρεται στις στήλες των ωροσκοπίων που δημοσιεύονται στον Τύπο (αρχή του ζωδίου του Κριού). Οι αστρονόμοι όμως έχουν ορίσει με επιστημονική ακρίβεια την αρχή της άνοιξης: είναι η στιγμή όπου ο Ηλιος διασχίζει τον ουράνιο ισημερινό από το νότιο προς το βόρειο ημισφαίριο, περνώντας από ένα σημείο του ισημερινού που ονομάζεται εαρινό ισημερινό σημείο. Το 24ωρο κατά το οποίο συμβαίνει αυτό το γεγονός ονομάζεται εαρινή ισημερία, επειδή η διάρκειά του χωρίζεται εξίσου ανάμεσα σε ημέρα και σε νύκτα. Εαρινή ισημερία δεν είναι πάντοτε η ίδια ημέρα, εξαρτάται από το συγκεκριμένο έτος. Κατά τα δίσεκτα έτη, όπως ήταν το 1996, ο Ηλιος διέρχεται από το εαρινό ισημερινό σημείο στις 10.00 το πρωί ώρα Ελλάδος της 20ής Μαρτίου. Εφέτος πέρασε έξι ώρες αργότερα, στις 4.00 το απόγευμα. Του χρόνου θα περάσει στις 10.00 το βράδυ και το 1999 στις 2.00 το πρωί της 21ης Μαρτίου. Εύκολα παρατηρεί κανείς ότι κάθε χρόνο το φαινόμενο αυτό συμβαίνει έξι ώρες αργότερα. Ετσι λοιπόν θα περίμενε ότι το έτος 2000 ο Ηλιος θα περνούσε από το εαρινό ισημερινό σημείο στις 10.00 το πρωί της 21ης Μαρτίου ­ και αυτό θα συνέβαινε όντως αν το 2000 ήταν ένα κοινό έτος. Επειδή όμως το 2000 είναι δίσεκτο, θα έχει παρεμβληθεί μία επιπλέον ημέρα στον Φεβρουάριο, οπότε η ημέρα της εαρινής ισημερίας θα είναι και πάλι η 20ή Μαρτίου, αρχίζοντας έναν καινούργιο τετραετή κύκλο.

Την εποχή όπου ορίστηκαν για πρώτη φορά οι ζωδιακοί αστερισμοί, περί το 1000 π.Χ., το εαρινό ισημερινό σημείο βρισκόταν ακριβώς στην αρχή του Κριού και έτσι ο αστερισμός αυτός είναι στενά συνδεδεμένος με την αρχή της άνοιξης. Από εκείνη την εποχή όμως η κατάσταση έχει αλλάξει, λόγω του ότι ο άξονας περιστροφής της Γης αλλάζει θέση από χρόνο σε χρόνο. Για τον λόγο αυτόν ο βόρειος πόλος της ουράνιας σφαίρας βρίσκεται κάθε φορά κοντά σε διαφορετικά αστέρια: το 1000 π.Χ., όταν ορίστηκαν τα ζώδια, βρισκόταν κοντά στον αστέρα α Δράκοντα, τη σημερινή εποχή βρίσκεται κοντά στον γνωστό μας Πολικό Αστέρα, ενώ 14.000 χρόνια από σήμερα θα βρίσκεται κοντά στην περιοχή του Βέγα της Λύρας. Για τον ίδιο λόγο έχει αλλάξει και η θέση του σημείου γ, που σήμερα βρίσκεται στον ζωδιακό αστερισμό των Ιχθύων. Επομένως στις 20 Μαρτίου ο Ηλιος βρισκόταν ακόμη στους Ιχθύς και θα παραμείνει εκεί ώς τις 16 Απριλίου. Στη συνέχεια θα διασχίσει τον Κριό από τις 16 Απριλίου ώς τις 13 Μαΐου.

Οι ρίζες του Κριού, όπως και των περισσότερων ζωδιακών αστερισμών, βρίσκονται στους πολιτισμούς της Μέσης Ανατολής. Φαίνεται ότι ο αστερισμός είχε εισαχθεί στον ζωδιακό κύκλο από τους Βαβυλωνίους και πολύ σύντομα είχε υιοθετηθεί από τους άλλους λαούς της περιοχής. Π.χ., ο εβραϊκός μήνας Νισάν και ο ασσυριακός Νισανού, που αντιστοιχούσαν στους δικούς μας μήνες Μάρτιο – Απρίλιο, ήταν αφιερωμένοι στον Κριό. Ο Αλμπουμασάρ, αστρονόμος του 9ου αιώνα από το Τουρκεστάν, αποδίδει το γεγονός αυτό στην παλιά δοξασία των λαών της Μέσης Ανατολής ότι ο κόσμος δημιουργήθηκε όταν οι τότε γνωστοί πλανήτες βρίσκονταν στον αστερισμό του Κριού και ότι θα καταστρεφόταν όταν συγκεντρώνονταν και πάλι στην άκρη του αστερισμού των Ιχθύων.

Παρ’ όλο που ο Κριός, όπως και οι περισσότεροι ζωδιακοί αστερισμοί, φαίνεται ότι έχει τις ρίζες του στη Μεσοποταμία, οι αρχαίοι Ελληνες, με τη μυθοπλαστική τους δύναμη, συνέδεσαν το όνομά του με τη δική τους μυθολογία και ειδικότερα με τον μύθο της Αργοναυτικής Εκστρατείας. Κατά τους αρχαίους Ελληνες λοιπόν ο αστερισμός του Κριού παριστάνει το κριάρι που πήρε τον Φρίξο και την Ελλη μακριά από το βασίλειο του πατέρα τους, Αθάμαντα. Η σύνδεση ήταν τόσο πετυχημένη ώστε ο Οβίδιος, π.χ., αναφέρει τον αστερισμό με τα ονόματα Phrixea Ovis (το πρόβατο του Φρίξου), Pecus Athamantides Helles (το πρόβατο της Ελλης, κόρης του Αθάμαντα) και Portitor Phrixi (το όχημα του Φρίξου). Ο Φρίξος και η Ελλη ήταν παιδιά του βασιλιά της Βοιωτίας Αθάμαντα από την πρώτη του γυναίκα, τη Νεφέλη. Η δεύτερη γυναίκα του Αθάμαντα όμως, η Ινώ, μισούσε τους προγόνους της και σκέφθηκε τον εξής τρόπο για να απαλλαγεί από τον Φρίξο: Επεισε τις γυναίκες του Ορχομενού ότι η σοδειά του σιταριού θα ήταν μεγαλύτερη αν, προτού σπείρουν, φρυγάνιζαν πρώτα τους σπόρους. Αποτέλεσμα ήταν ότι το σιτάρι δεν φύτρωσε καθόλου και έπεσε μεγάλη πείνα στη Βοιωτία. Ο βασιλιάς έστειλε πρέσβεις στο μαντείο των Δελφών να ρωτήσουν τι πρέπει να κάνουν για να γλιτώσουν από τη συμφορά. Η Ινώ όμως εξαγόρασε τους πρέσβεις και τους έπεισε να δώσουν, επιστρέφοντας, τον εξής χρησμό: για να βλαστήσουν πάλι τα σπαρτά έπρεπε να θυσιαστεί ο Φρίξος στον Δία. Υπό την πίεση των αγροτών ο Αθάμας δέχθηκε να θυσιάσει τον γιο του. Οταν το έμαθε η Νεφέλη έστειλε, για να τον γλιτώσει, ένα χρυσόμαλλο κριάρι που της είχε χαρίσει ο Ερμής. Ο Φρίξος και η αδελφή του ανέβηκαν στο κριάρι, το οποίο πέταξε μακριά, προς τις ακτές της Μικράς Ασίας. Καθώς περνούσαν τα στενά ανάμεσα στη χερσόνησο της Καλλίπολης και την Ασία, η Ελλη γλίστρησε, έπεσε στη θάλασσα και πνίγηκε. Από τότε τα στενά αυτά ονομάζονται Ελλήσποντος. Ο Φρίξος συνέχισε το ταξίδι του και έφθασε στην Κολχίδα. Εκεί θυσίασε το κριάρι στον Δία και νυμφεύθηκε την κόρη του βασιλιά Αιήτη, στον οποίο χάρισε την προβιά (το χρυσόμαλλον δέρας). Ο Αιήτης κρέμασε το χρυσόμαλλον δέρας σε μια βαλανιδιά και έβαλε ένα ακοίμητο φίδι να το φυλάει, ώσπου ο Ιάσονας, με την Αργοναυτική Εκστρατεία, κατάφερε να φέρει το χρυσόμαλλον δέρας πίσω στη Θεσσαλία.

Το λαμπρότερο αστέρι του Κριού, ο α Κριού, έχει το αραβικό όνομα Hamal, που σημαίνει ακριβώς «κριάρι». Φαίνεται ότι το αστέρι αυτό είχε ξεχωριστή σημασία για τους αρχαίους Ελληνες, επειδή πολλοί αρχαίοι ναοί ήταν προσανατολισμένοι προς την κατεύθυνση από την οποία ανέτειλλε εκείνη την εποχή. Οι περισσότεροι από αυτούς ήταν αφιερωμένοι στον Δία, αφού ο Κριός ήταν το σύμβολο του πατέρα των θεών στον ουρανό.

Ο αστέρας β Κριού έχει το αραβικό όνομα Sharatan, που σημαίνει «τα δύο σύμβολα». Η ονομασία αυτή φαίνεται ότι οφείλεται στο γεγονός ότι το αστέρι αυτό, μαζί με το γ Κριού, βρισκόταν πολύ κοντά στο εαρινό ισημερινό σημείο την εποχή του Ιππάρχου, το 150 π.Χ. Για τον ίδιο λόγο το αστέρι του γ Κριού ονομαζόταν την εποχή εκείνη «πρώτος αστέρας στον Κριό». Η σημερινή ονομασία του, Mesarthim, έχει αραβική προέλευση και σημαίνει «παχύ κριάρι».

Στην αστρονομική ιστορία ο αστερισμός του Κριού είναι συνδεδεμένος με μια από τις σπάνιες αστρονομικές παρατηρήσεις του Μεσαίωνα, την ανακάλυψη τον Μάιο του 1012 ενός καινοφανούς αστέρα από τον βενεδικτίνο μοναχό Επίδαμο από το Saint Gall της Ελβετίας. Καινοφανείς αστέρες (λατινικά: novae) ονομάζονται οι αστέρες που φαίνεται να αναλάμπουν ξαφνικά σε μια θέση του ουρανού όπου προηγουμένως δεν υπήρχε ορατό αντικείμενο. Οι αστέρες αυτοί θεωρούνται «καινούργιοι», αλλά στην πραγματικότητα συμβαίνει το εντελώς αντίθετο: είναι αρκετά ηλικιωμένοι και η αναλαμπή που βλέπουμε στον ουρανό είναι σημάδι ότι το τέλος τους πλησιάζει. Σήμερα πιστεύουμε ότι οι καινοφανείς αστέρες είναι στην πραγματικότητα διπλοί, δηλαδή αποτελούνται από δύο μέλη που περιφέρονται σε τροχιά γύρω από το κέντρο μάζας του συστήματος. Το ένα από τα δύο μέλη είναι λευκός νάνος, δηλαδή ένα υπέρπυκνο αστέρι στο μέγεθος της Γης, στο οποίο 1 κυβικό εκατοστό «ζυγίζει» 3 τόνους! Η ατμόσφαιρα του άλλου αστέρα τροφοδοτεί τον λευκό νάνο με καινούργια μάζα συνεχώς και κάποια στιγμή η μάζα του υδρογόνου που μαζεύεται στην επιφάνεια του λευκού νάνου «καίγεται» μονομιάς, μετατρεπόμενη σε ήλιον. Η ενέργεια που παράγεται σε αυτή την έκρηξη προκαλεί την απότομη αναλαμπή που εμείς βλέπουμε. Αν η έκρηξη είναι μεγάλη, το αστέρι διαλύεται και αυτό είναι το τέλος του. Αν δεν είναι μεγάλη, τότε το φαινόμενο μπορεί να επαναληφθεί ενόσω ο συνοδός του λευκού νάνου μπορεί να τον τροφοδοτεί με καινούργια μάζα.

Οι εκρήξεις των καινοφανών ήταν ώς πρόσφατα ένα φαινόμενο για το οποίο είχαμε λίγες σχετικά πληροφορίες, επειδή οι παρατηρήσεις από επίγεια τηλεσκόπια είχαν μικρή διακριτική ικανότητα. Τον Φεβρουάριο του 1992 όμως εξερράγη στον αστερισμό του Κύκνου ένας καινοφανής που παρατηρήθηκε ταυτόχρονα από επίγεια τηλεσκόπια και από το διαστημικό τηλεσκόπιο Hubble. Το τηλεσκόπιο Hubble μάς έδωσε μια λεπτομερή φωτογραφία της περιοχής του καινοφανούς, όπου φαίνεται καθαρά ο σφαιρικός φλοιός που εκτοξεύθηκε κατά την έκρηξη από την επιφάνεια του αστέρα και ο οποίος απομακρύνεται στο Διάστημα. Τα επίγεια τηλεσκόπια μας έδωσαν μια γενική όψη της περιοχής του αστέρα, όπου φαίνεται ότι η έκρηξη δημιούργησε ένα καινούργιο νεφέλωμα. Το νεφέλωμα αυτό οφείλεται στο διάχυτο υδρογόνο που υπήρχε στην περιοχή πριν από την έκρηξη, το οποίο διεγέρθηκε και ακτινοβολεί από τα φωτόνια της έκρηξης.

Ο κ. Χάρης Βάρβογλης είναι αναπληρωτής καθηγητής του Τμήματος Φυσικής του ΑΠΘ.