» Πουλάω τις τρύπες που βρίσκονται στη μέση των ντόνατς»
zenakos@dolnet.gr
Γεννημένος το 1945, ο Τζόζεφ Κοσούθ προκάλεσε αίσθηση τη δεκαετία του 1960 ως ηγετική φυσιογνωμία της λεγόμενης εννοιολογικής τέχνης. Υποστηρίζοντας ότι το έργο τέχνης είναι ουσιαστικά μια ταυτολογία, εξέθεσε – διασήμως – το έργο του «Μία και τρεις καρέκλες» στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης το 1965, το οποίο απετελείτο από μία πραγματική καρέκλα, τη φωτογραφία μιας καρέκλας και έναν ορισμό λεξικού για το τι είναι μια καρέκλα. Αργότερα συμμετείχε στην ομάδα Art & Language, μαζί με τον Μάικλ Μπόλντγουιν, τον Τέρι Ατκινσον κ.ά. Ο Τζόζεφ Κοσούθ εκθέτει για πρώτη φορά στην Ελλάδα. H έκθεσή του στην Ελληνοαμερικανική Ενωση με τίτλο «Φιλοξενούμενοι και Ξένοι, Κανόνες και Εννοιες (Αθήνα)» («Guests and Foreigners, Rules and Meanings (Athens)» είναι, όπως μας πληροφορούν οι διοργανωτές, «η τελευταία μιας από τις πιο γνωστές σειρές εγκαταστάσεων που έχουν παρουσιαστεί στους πιο σημαντικούς εκθεσιακούς χώρους στη Νορβηγία, στην Ιρλανδία, στη Γερμανία, στην Ιαπωνία, στη Νέα Ζηλανδία, στην Κίνα και στις ΗΠΑ» και «απολύτως αντιπροσωπευτική του έργου του». «Στην Αθήνα η εγκατάσταση θα συμπεριλάβει λεπτομέρειες από την ιστορία Ηνωμένων Πολιτειών και Ελλάδας, ενταγμένες στο πλαίσιο της ιστορίας των Ολυμπιακών Αγώνων. Σημαντικό στοιχείο της εγκατάστασης του Κοσούθ αποτελεί η ένταξη της έννοιας της «ακτιβιστικής ανθρωπολογίας» εστιασμένης «στους κανόνες και στις έννοιες» (rules and meanings) και τον ρόλο τους στη διαμόρφωση της ιστορίας και της κουλτούρας». Την έκθεση επιμελείται η καλλιτέχνις και θεωρητικός Αρτεμις Ποταμιάνου.
– Γιατί να κάνετε έκθεση στην Αθήνα;
«Στην πραγματικότητα προέκυψε επειδή είχε την ιδέα η Αρτεμις Ποταμιάνου. Το είχα σκεφθεί μια-δυο φορές στο παρελθόν αλλά δεν το είχα κάνει. Και μια και δεν έχω δείξει τίποτε εδώ, δεν ήθελα η πρώτη μου έκθεση να γίνει σε εμπορική γκαλερί. Ενα ίδρυμα όπως η Ελληνοαμερικανική Ενωση ήταν πολύ καλύτερη ιδέα. Επιπλέον ένας φίλος μου και στενός μου συνεργάτης, ο Τέρι Ατκινσον [σ.σ.: βλ. συνέντευξη στο «Αλλο Βήμα», 10.11.2002], είχε εκθέσει εδώ και μίλησε πολύ ευνοϊκά για τη συνεργασία του με την Αρτεμη, γεγονός που επίσης με ενθάρρυνε. H έκθεση εντάσσεται σε ένα συνεχιζόμενο εγχείρημα με τίτλο «Φιλοξενούμενοι και Ξένοι», τμήματα του οποίου έχω παρουσιάσει σε διάφορες πόλεις, στην Ελλάδα όμως έχω προσθέσει τον υπότιτλο «Κανόνες και έννοιες», μια σύνδεση κατά κάποιον τρόπο με τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Ενα επίπεδο ερμηνείας είναι αυτό διότι με τη λέξη «κανόνες» σκέφτεται κανείς ένα παιχνίδι, αλλά με ενδιαφέρει επίσης και από την άποψη του νόμου, πράγμα που επισύρει συνειρμούς σχετικούς με το διεθνές δίκαιο, τη διεθνή πολιτική κατάσταση κτλ.».
– Πρόκειται για ένα είδος κοινωνικής κριτικής;
«Θα σας πω μια ιστορία σχετικά με τη δουλειά μου που ίσως βοηθήσει να καταλάβετε τι ακριβώς κάνω. Πριν από πολλά χρόνια επρόκειτο να κάνω μια έκθεση στο Λος Αντζελες και υπήρχε κατά κάποιον τρόπο μια προκατάληψη κατά της πολύ διανοητικής τέχνης, σαν να μου έλεγαν: «Ξέρεις, Τζόζεφ, μας αρέσεις αλλά είσαι πάντα τόσο βαρύς… Εδώ είναι L.Α.!». Και εγώ πήρα μερικά καρτούν και τα είχα τυπώσει σε φωτεινές επιφάνειες. Και σε ένα ξεχωριστό κομμάτι είχα αποσπάσματα από τον Κίρκεγκορ, τον Χέγκελ και άλλους, φυσικά όμως είχα επιλέξει τόσο τα καρτούν όσο και τα αποσπάσματα ώστε να υπάρχει μια ισχυρή σχέση. Εν πάση περιπτώσει, γίνονται τα εγκαίνια και εγώ είχα αργήσει λίγο με την κίνηση του Λος Αντζελες. Φτάνω λοιπόν και είναι στην έκθεση κάτι δικηγόροι του Χόλιγουντ και αμέσως με πλησιάζουν ανήσυχοι και αρχίζουν να λένε: «Τζόζεφ, Τζόζεφ, πήρες άδεια για να χρησιμοποιήσεις τα καρτούν;». Και εγώ λέω: «Οχι βέβαια. Δεν πήρα άδεια ούτε από τον Κίρκεγκορ ούτε από τον Χέγκελ». Και μου λένε: «Δεν μπορείς να το κάνεις αυτό». Και τους δείχνω το καρτούν. «Αυτό» τους λέω «δεν είναι έργο δικό μου». Και μετά τους δείχνω τα αποσπάσματα από τους φιλοσόφους και τους λέω: «Ούτε αυτό είναι έργο δικό μου. Το δικό μου έργο είναι το κενό ανάμεσα στα δύο. Δεν πουλάω ντόνατς. Πουλάω τις τρύπες που έχουν τα ντόνατς στη μέση!». Εννοούσα ότι παίρνω την ευθύνη για το επιπλέον νόημα που δημιουργείται όταν αντιπαραβάλλονται δύο πράγματα».
– Αν κοιτάξει κανείς ένα λεξικό, κάτω από το όνομά σας θα δει μια περιγραφή της αυτοαναφορικής εννοιολογικής τέχνης για την οποία πρωτογίνατε γνωστός. Εσείς όμως μιλάτε για μια έννοια του νοήματος που υπερβαίνει τα όρια του συστήματος της τέχνης…
«Πρέπει όμως να καταλάβετε ότι εκείνα τα έργα τα είχα κάνει ανάμεσα στις ηλικίες των 20 και των 23. Μετά τελείωσα. Θα μπορούσα να είχα πεθάνει εκεί και τότε και δεν θα είχε καμία σημασία! Ξέρετε, το πρώτο πράγμα που κάνεις καμιά φορά μένει…».
– Ο λόγος που το ανέφερα αυτό δεν ήταν για να πω ότι τα λεξικά έχουν μείνει πίσω αλλά επειδή μου φαίνεται ότι η ολοκληρωτική εγκατάλειψη της αυτοαναφορικότητας είναι ένα στοιχείο που ορίζει τη σύγχρονη τέχνη. Μου προκαλεί ενδιαφέρον το γεγονός ότι – μορφολογικά τουλάχιστον – είναι πολύ δύσκολο να διακρίνει κανείς ανάμεσα σε έναν καλλιτέχνη που ασκεί κοινωνική κριτική και σε μια ομάδα ακτιβιστών που κάνουν το ίδιο…
«Πιστεύω ότι οι ανταλλαγές μεταξύ αυτών που εμπίπτουν στο καλλιτεχνικό σύστημα και αυτών που βρίσκονται εκτός είναι υγιείς. Αποδεικνύουν, αν μη τι άλλο, την επιρροή των καλλιτεχνών. Το στοιχείο που αποκαλύψαμε με την εννοιολογική τέχνη ήταν ότι τα πράγματα δεν μπορούν να οριστούν εκ των προτέρων με μορφολογικό τρόπο, όπως προέκυπτε από τις μοντερνιστικές πρακτικές και παραδόσεις. Πιστεύω όμως ότι υπάρχει ένα είδος συνέχειας από τον πρώιμο μοντερνισμό και την έννοια της πρωτοπορίας, αν και αυτοπροσδιορίζεται συνεχώς με διαφορετικό τρόπο. Κοιτάξτε, σύμφωνα με την άποψη του δασκάλου του, ο Τζάκσον Πόλοκ [σ.σ.: ζωγράφος του λεγόμενου αφηρημένου εξπρεσιονισμού] ήταν φρικτός καλλιτέχνης. Χρειάστηκε να αλλάξει όλη την τέχνη προκειμένου να συμπεριλάβει τον εαυτό του. H ευθύνη αυτή εξακολουθεί να υπάρχει με έναν τρόπο».
– Ο Τζάκσον Πόλοκ δεν άλλαξε την τέχνη ακριβώς δίχως βοήθεια…
«Ποιος το κάνει ποτέ δίχως βοήθεια; Αν κάποιος σε έναν στάβλο κάπου είχε ζωγραφίσει πίνακες σαν του Τζάκσον Πόλοκ 20 χρόνια νωρίτερα, τι μας νοιάζει; Τα πράγματα αυτά, όπως συνέβη και στην περίπτωσή μου με την εννοιολογική τέχνη, βγαίνουν πάντα από μια ομάδα πιστών και σχετίζονται με γεγονότα ευρύτερα από τη μεμονωμένη πράξη ενός ατόμου».
– Είναι δυνατόν να υπάρξει πρωτοπορία σήμερα; Κάποιος που στέκεται έξω ή πάνω στο όριο του συστήματος και ασκεί κριτική;
«H επιστήμη έχει την πρωτοπορία της. Δεν σκεφτόμαστε την πρωτοπορία στην επιστήμη με τον ίδιο τρόπο που τη σκεφτόμαστε στην τέχνη. Γιατί;».
– Ισως στην τέχνη μας κάνει μεγαλύτερη εντύπωση το να εξαρτάται κάποιος τόσο πολύ από το σύστημα στο οποίο ασκεί κριτική;
«Σίγουρα πάντως αυτό ήταν πραγματικότητα στη δική μου γενιά. Οι συλλέκτες δεν ενδιαφέρθηκαν καθόλου γι’ αυτά που κάναμε. Ακόμη και σήμερα ο Τσαρλς Σάατσι [σ.σ.: συλλέκτης και πάτρωνας των λεγόμενων Νέων Βρετανών Καλλιτεχνών] αγνόησε την εννοιολογική τέχνη και πέρασε κατευθείαν στη νεοεννοιολογική. Οταν ήμουν λίγο μεγαλύτερος από 20, μου ζητήθηκε να εκθέσω στην γκαλερί Leo Castelli στη Νέα Υόρκη. Από τη μία, όλοι μου οι ήρωες είχαν εκθέσει εκεί, από την άλλη όμως ανήκα στη γενιά του ’60 και η όλη ιδέα του κατεστημένου μου φαινόταν προβληματική. H υποδοχή της εννοιολογικής τέχνης όμως ήταν έτσι κι αλλιώς τόσο εχθρική, με απειλούσαν ότι θα με δείρουν όταν πήγαινα σε μπαρ, ζωγράφοι έλεγαν ότι καταστρέφω την τέχνη και διάφορα τέτοια. Πηγαίνοντας όμως στον Castelli, οι άνθρωποι έπρεπε πλέον να πάρουν το πράγμα στα σοβαρά. Ενιωθα ότι ήταν ριψοκίνδυνο αλλά απαραίτητο να γίνει. Πάντα έλεγα ότι η μισή δουλειά είναι να φτιάξεις την τέχνη και η άλλη μισή να τη βγάλεις έξω στον κόσμο και να πολεμήσεις γι’ αυτήν. Αν θέλεις να πεις κάτι και να ακουστείς, πρέπει με κάποιον τρόπο να πιάσεις στα χέρια σου το μικρόφωνο».
H έκθεση του Τζόζεφ Κοσούθ «Φιλοξενούμενοι και Ξένοι, Κανόνες και Εννοιες (Αθήνα)» στην Ελληνοαμερικανική Ενωση (Μασσαλίας 22, Κολωνάκι) θα εγκαινιαστεί στις 5 Μαΐου και θα διαρκέσει ως τις 11 Σεπτεμβρίου. Ωρες λειτουργίας: Δευτ.-Παρ. 12.00-21.00, Σάββ. 10.30-14.30, Κυρ. κλειστά. Είσοδος ελεύθερη. Πληροφορίες στο τηλ. 210 3680.000.
