Ξαφνικά η λέξη «κλωνοποίηση» μπήκε στο λεξιλόγιό μας. Για όλους εμάς, τους μη ειδικούς, είναι κάτι καινούργιο. Στον χώρο της γενετικής υπάρχει προηγούμενο με τη μέθοδο της κλωνοποίησης;
«Πριν από 37 χρόνια ο γάλλος βιολόγος Gourdon εφήρμοσε τη μέθοδο της κλωνοποίησης (κλωνισμού) σε έναν βάτραχο και δημιούργησε έναν πανομοιότυπο. Το πρόβλημα ήταν ότι δεν μπορούσε να επαναληφθεί το πείραμα. Σήμερα η επιστημονική ομάδα του Ινστιτούτου Ρόσλιν του Εδιμβούργου δημιούργησε το πρώτο κλωνοποιημένο θηλαστικό από κύτταρο ζώντος ενήλικου ζώου».
Σε τι έγκειται αυτή η μέθοδος;
«Η μέθοδος που ακολούθησαν στο πείραμα του Εδιμβούργου είναι η εξής: πήραν κύτταρο από τον μαστό ενός ενήλικου προβάτου και το επεξεργάστηκαν έτσι ώστε να μπορεί να γίνει δεκτό από το ωάριο ενός θηλυκού προβάτου. Υστερα έγινε λήψη ωαρίου και κατέστρεψαν τον πυρήνα του ωαρίου, όπου υπάρχουν όλες οι γενετικές πληροφορίες. Εμφυτεύοντας λοιπόν το κύτταρο στο ωάριο αντικατέστησαν το DNA του ωαρίου με το DNA του δότη. Η συγχώνευση γίνεται με ηλεκτρικό σπινθήρα και επέρχεται σύντηξη. Στη συνέχεια τοποθέτησαν το έμβρυο που προέκυψε στη μήτρα μιας προβατίνας. Ετσι γεννήθηκε η «Ντόλι», το κλωνοποιημένο πρόβατο κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν του προβάτου από το οποίο είχε ληφθεί το κύτταρο. Είναι ένα πρόβατο γενετικά πανομοιότυπο με το ζώο από το οποίο προήλθε το αρχικό κύτταρο».
Θεωρητικά, με την ίδια τεχνική θα μπορούσε να ληφθεί ένα ανθρώπινο κύτταρο και να χρησιμοποιηθεί το DNA του για να δημιουργηθεί ένας πανομοιότυπος άνθρωπος;
«Αυτό μπορεί να είναι το επόμενο βήμα. Τότε το άτομο που θα δημιουργηθεί με τη μέθοδο της κλωνοποίησης θα έχει τα ίδια γενετικά χαρακτηριστικά με το πρότυπο. Θα μοιάζει στην εξωτερική εμφάνιση, όπως συμβαίνει με τα δίδυμα, συγχρόνως όμως θα έχει ταυτόσημες ιδιότητες στα γονίδιά του. Στόχος των πειραμάτων της κλωνοποίησης είναι η επικράτηση θετικών χαρακτηριστικών με την επιλογή προς αναπαραγωγή ατόμων με αυτές τις ιδιότητες».
Δεν θα μπορούσε να γίνει το ίδιο με τη διαδικασία της συμβατικής γονιμοποίησης δύο ατόμων που έχουν θετικές ιδιότητες στα γονίδιά τους;
«Οχι, γιατί στην περίπτωση αυτή τα γονίδια του ενός συνδυάζονται με του άλλου και το αποτέλεσμα δεν είναι προβλέψιμο. Ας πούμε, δύο ευφυείς άνθρωποι δεν είναι σίγουρο ότι θα γεννήσουν ένα ευφυές παιδί, ενώ από μετρίας ευφυΐας γονείς μπορεί να γεννηθεί ένα εξαιρετικών διανοητικών ικανοτήτων παιδί».
Με τη μέθοδο της κλωνοποίησης δηλαδή, αν μπορούσαμε να πάρουμε ένα κύτταρο του Αϊνστάιν, θα βλέπαμε γύρω μας πολλούς Αϊνστάιν;
«Δεν θα συμβεί αυτό ακριβώς. Γιατί μπορεί να έχουν πανομοιότυπες γενετικές ιδιότητες, η εξέλιξη όμως των κλωνοποιημένων Αϊνστάιν εξαρτάται από το περιβάλλον στο οποίο κινούνται. Αν έχουν διαφορετικά ερεθίσματα, θα έχουν και διαφορετική εξέλιξη».
Επομένως η κλωνοποίηση θα μπορούσαμε να πούμε ότι κληροδοτεί το ταλέντο.
«Θα λέγαμε σωστότερα: τις κλίσεις του ατόμου σε κάποιον τομέα».
Θα ήταν «άχρωμος» ένας κόσμος όπου επικρατεί η ομοιομορφία;
«Η φύση στηρίζεται στην ποικιλομορφία. Η ζωή είναι η ίδια η ποικιλομορφία. Η ιδιαιτερότητα εμπεριέχει το ενδιαφέρον και την ουσία της ζωής. Μια παρέα ανθρώπων που σκέφτονται με τον ίδιο τρόπο, που έχουν τα ίδια αισθήματα, πόσο ανιαρή συνεύρεση θα ήταν… Ή αν υπήρχαν μόνο γυναίκες τύπου Μπριζίτ Μπαρντό ή Ντέμι Μουρ… Στη φύση η ομορφιά δεν κρύβεται στη σχέση του καλού με το κακό, αλλά του καλύτερου με το χειρότερο».
Ποιος μπορεί να βάλει χαλινάρι στην παραγωγή ανθρώπινων αντιτύπων; Είναι υπαρκτός ο κίνδυνος να γεννηθεί ένας μελλοντικός εφιάλτης από κάποιους που θα χρησιμοποιήσουν τη μέθοδο για να φτιάξουν «ρεπλίκες» με σκοπούς ιδιοτελείς;
«Η επιστήμη δεν μπορεί να φρενάρει. Και η κλωνοποίηση είναι μια νέα μέθοδος που μοιάζει με… μαχαίρι: μπορείς να το χρησιμοποιήσεις για να κόψεις ψωμί αλλά και για να σκοτώσεις. Εκείνο που πρέπει να γίνει είναι να καθοριστούν από την επιστημονική κοινότητα και εν γένει από την κοινωνία κανόνες δεοντολογίας που θα διέπουν την κατεύθυνση των ερευνών ώστε να καθορίζονται από κανόνες ηθικής».
Και όσον αφορά την κλωνοποίηση σε φυτά και ζώα;
«Η κλωνοποίηση ειδών ζώων και φυτών μπορεί να οδηγήσει ακόμη και στον αφανισμό τους, με την επικράτηση των μονοκαλλιεργειών και την ακύρωση της φυσικής επιλογής. Δηλαδή, αν επικρατήσουν με τη μέθοδο της κλωνοποίησης πρόβατα που θα παράγουν, επί παραδείγματι, πολύ γάλα ή μαλλί, τότε σε περίπτωση εισβολής ενός ιού ή μικροβίου μπορεί να εξαλειφθεί το είδος αφού τα πανομοιότυπα άτομα θα έχουν πανομοιότυπους τρόπους άμυνας ή αδυναμία άμυνας». Από τα βιβλία στις ταινίες
Φρανκενστάιν, το τέρας
Καρέ από την ταινία «Φρανκενστάιν». Ο ήρωας αυτός είναι δημιούργημα της Μαίρης Σέλεϊ: πρόκειται για τέρας κατασκευασμένο με ανταλλακτικά που παίρνουν από πτώματα. Πρόκειται για ανθρωποειδές έρμαιο των παθών και των πόθων του, που στερείται όμως ψυχής και γι’ αυτό δεν μπορεί να θεωρηθεί άνθρωπος…
Το DNA των δεινοσαύρων
Η ταινία «Τζουράσικ Παρκ» του Στίβεν Σπίλμπεργκ από το μυθιστόρημα του Μάικλ Κράιτον. Αμερικανός εκατομμυριούχος χρηματοδοτεί επιστημονικό πρόγραμμα για αναβίωση των δεινοσαύρων, όπου αναπαράγεται ζωντανό πλάσμα με κλωνοποίηση (κλωνισμό) ενός ψήγματος DNA που βρέθηκε εγκλωβισμένο μέσα σε κεχριμπάρι. Η Φύση όμως εκδικείται…
Η προφητεία του Χάξλεϊ
Εν έτει 1932 ο βρετανός συγγραφέας Αλντους Χάξλεϊ περιγράφει στο μυθιστόρημά του «Νέος Κόσμος» ένα πείραμα κλωνοποίησης. Σε κάποιον πλανήτη όπου γίνονται μόνο επιστημονικά πειράματα, οι άνθρωποι αναπαράγονται τεχνητά σε δοκιμαστικό σωλήνα και τα γονίδιά τους υποβάλλονται σε ειδική επεξεργασία για να μπορούν να χρησιμεύσουν σαν σκλάβοι…
Δίδυμα κατά παραγγελία
Στο μυθιστόρημά του «Κατ’ εικόνα» ο Ντέιβιντ Ρόρβικ διηγείται την ιστορία ενός εκατομμυριούχου που αποφασίζει να αποκτήσει τον δίδυμό του νεότερο κατά 70 χρόνια, χρησιμοποιώντας ένα κύτταρο από το μπράτσο του, το οποίο τοποθετείται στο εσωτερικό ωοκυττάρου από το οποίο έχει αφαιρεθεί ο πυρήνας.
Αντιπροσωπεύει μια αξιοθαύμαστη επιστημονική ανακάλυψη, η οποία όμως δημιουργεί σημαντικά ερωτηματικά. Επιθυμώ μια πλήρη έκθεση των ηθικών και νομικών προβλημάτων που σχετίζονται με τη χρήση αυτής της τεχνολογίας καθώς και συστάσεις για τα πιθανά μέτρα που θα πρέπει να ληφθούν ώστε να αποφευχθεί η κακή χρησιμοποίησή της. Μπιλ Κλίντον Πρόεδρος των ΗΠΑ, απευθυνόμενος στα μέλη
της Αμερικανικής Επιτροπής Βιοηθικής
Υπάρχουν τουλάχιστον τρεις λόγοι για τους οποίους η κλωνοποίηση ανθρώπων δεν έχει καμιά πρακτική αξία. Πρώτον, γιατί διαφορετική διαπαιδαγώγηση δημιουργεί διαφορετικούς ανθρώπους. Ακόμη και αν επιτύχει κανείς να φέρει τον νεκρό πατέρα του πίσω, το νέο άτομο δεν θα έχει τις αναμνήσεις αυτού του πατέρα… Δεύτερον, ακόμη και αν δημιουργήσει κανείς ένα άτομο με συγκεκριμένες δυνατότητες, το άτομο αυτό μπορεί να μην επιθυμεί να τις αναπτύξει. Και τρίτον, με δεδομένο ότι από τη στιγμή της γέννησης ως τη στιγμή της ενηλικίωσης παρέρχεται μία εικοσαετία, ο αρχικός λόγος της δημιουργίας ενός ατόμου μπορεί να μην υφίσταται πια. Η ανησυχία της κοινής γνώμης οφείλεται στο γεγονός ότι αισθάνεται πως χάνει τον έλεγχο. Η νέα τεχνολογία γίνεται με τόσο «επιστημονικό» τρόπο ώστε δεν μας μένει παρά να υπακούσουμε στη γνώμη των επιστημόνων σχετικά με τις εφαρμογές της, αφού δεν την καταλαβαίνουμε. Μαίρη Μίτζλεϊ Καθηγήτρια της Φιλοσοφίας
στο Πανεπιστήμιο του Νιούκαστλ της Αγγλίας
Ο φόβος μου είναι πως άλλα επιστημονικά επιτεύγματα άλλων τομέων θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για μαζικές καταστροφές τύπου πυρηνικών όπλων. Η γενετική μηχανική θα μπορούσε να είναι ένας τέτοιος τομέας με όλες αυτές τις τρομερές εξελίξεις. Τζόζεφ Ρότμπλατ Αγγλος φυσικός, βραβείο Νομπέλ 1995
Δεν θα επιτρέψουμε η κλωνοποίηση να χρησιμοποιηθεί με καταστρεπτικά αποτελέσματα και ειδικότερα δεν θα επιτρέψουμε να χρησιμοποιηθεί σε ανθρώπους. Αντιθέτως, η τεχνική της κλωνοποίησης μπορεί να προσφέρει μυριάδες καινούργιους τρόπους για την ανακούφιση των ανθρώπων. Καθηγητής Γκράχαμ Μπούλφιλντ Διευθυντής του Ινστιτούτου Ρόσλιν
Είναι γελοίο! Δεν υπάρχει κανένας ιατρικός λόγος για τον οποίο θα έπρεπε να κλωνοποιηθούν άνθρωποι και επιπλέον δεν υπάρχουν πολλοί κίνδυνοι. Είναι σαφές από άλλα πειράματα ότι η μεταφορά γενετικού υλικού δεν είναι απολύτως ασφαλής. Δεν πιστεύω πως υπάρχει κανείς που νομίζει σοβαρά ότι υπάρχει κάποιο όφελος από την κλωνοποίηση ανθρώπων. Λόρδος Ουίνστον Διευθυντής του προγράμματος τεχνητής γονιμοποίησης
στο Νοσοκομείο του Χάμερσμιθ της Αγγλίας
Θεωρώ ότι προς το παρόν η κοινωνία έχει δυνατότητα ελέγχου. Υπάρχει πρώιμη ενημέρωση, προτού τα προϊόντα τέτοιων πειραμάτων φτάσουν στο κοινό, και μέσα από δημοκρατικές κοινωνικές διαδικασίες παίρνονται αποφάσεις. Για παράδειγμα, στην Ελβετία πρόκειται σύντομα να διεξαχθεί δημοψήφισμα προκειμένου να αποφασιστεί αν θα σταματήσει ή θα συνεχιστεί η έρευνα σε διαγονιδιακά ζώα. Γιώργος Κόλλιας Ινστιτούτο Παστέρ της Αθήνας
Το συγκεκριμένο πείραμα δεν έδωσε παρά ακόμη ένα επιστημονικό δεδομένο, μια δυνατότητα που μπορεί να χρησιμοποιηθεί με καλό ή κακό τρόπο. Η χρησιμοποίηση είναι η λέξη – κλειδί. Πάρτε για παράδειγμα το νερό. Απαραίτητο στη ζωή μας. Αν όμως βάλεις μια μάνικα στο στόμα και προσπαθήσεις να πιεις χωρίς ανάσα, θα πνιγείς… Οι μέθοδοι και τα αποτελέσματα τέτοιων πειραμάτων δεν πρέπει να είναι απόρρητα. Αντιθέτως θα πρέπει να περνούν από το κοινωνικό μικροσκόπιο. Με άλλα λόγια, θα πρέπει να υφίσταται πλήρης έλεγχος και ενημέρωση της κοινής γνώμης, αλλά χωρίς να παρεμποδίζεται το επιστημονικό έργο. Δεν μιλάμε ούτε για μυστικισμό από την πλευρά των επιστημόνων ούτε για αστυνομοκρατία, αλλά για διαπαιδαγώγηση ολόκληρης της κοινωνίας. Μίλτος Τύπας Αναπλ. καθηγητής Γενετικής του Πανεπιστημίου Αθηνών Η Ντόλι στη ζωή μας
Ο άγνωστος στον πολύ κόσμο όρος της κλωνοποίησης φιγουράρει πια για τα καλά στις οθόνες της τηλεόρασης και στα πάσης φύσεως έντυπα. Πέρυσι, τέτοια περίπου εποχή, δύο κλωνοποιημένα πρόβατα αναδείκνυαν το Εδιμβούργο σε πρωταγωνιστή και Μέκκα της κλωνοποίησης. Τώρα, πάλι το Εδιμβούργο παρουσιάζει μια νέα μέθοδο κλωνοποίησης, πολύ πιο αποτελεσματική, και γεννά την Ντόλι, το πρόβατο για το οποίο μιλά όλος ο κόσμος σήμερα.
Η Ντόλι γεννήθηκε χωρίς γονιμοποίηση, όπως πριν από 37 χρόνια (1965) ο Gurdon «δημιουργούσε» με ανάλογο τρόπο τον πρώτο κλωνοποιημένο βάτραχο, πάλι χωρίς γονιμοποίηση, για να απαντήσει σε ένα βασικό επιστημονικό ερώτημα, διαφορετικό από αυτό που είχαν οι ερευνητές του Εδιμβούργου. Από τότε ως σήμερα χρειάστηκε πολύς δρόμος για να επιτευχθεί η κλωνοποίηση στα θηλαστικά. Η μέθοδος απλή στη σύλληψή της. Ενα αγονιμοποίητο ωάριο, από το οποίο αφαιρέθηκε ο πυρήνας, συντήκεται με ένα κύτταρο από το άτομο που θα κλωνοποιηθεί και προκύπτει ένα έμβρυο, το οποίο εμφυτεύεται στη μήτρα ενός άλλου ζώου, για να αναπτυχθεί και να γεννηθεί. Βέβαια το κάθε βήμα είναι ένας ερευνητικός γρίφος, που στο Εδιμβούργο τον έλυσαν.
Το επίτευγμα αυτό φέρνει πολύ πιο κοντά τον χρόνο όπου η κλωνοποίηση στον άνθρωπο θα είναι εφικτή. Η φαντασία φαίνεται να εξαργυρώνεται πολύ πιο φτηνά απ’ ό,τι αναμενόταν. Η κλωνοποίηση στα ανώτερα ζώα, στα θηλαστικά και πιθανόν σύντομα και στον άνθρωπο, αν αυτό γίνει στόχος, θα αλλάξει πλήρως το σκηνικό της ζωής στον πλανήτη μας. Τα πιο ενδιαφέροντα είδη, από οικονομικής πλευράς, θα υποβάλλονται σε κλωνοποίηση για αύξηση της παραγωγικότητάς τους και της αντοχής τους. Πρόβατα, αγελάδες, καλαμπόκια, σιτάρια κ.ά. θα ξεφύγουν από τον παγκόσμιο νόμο της φυσικής επιλογής και θα είναι στο έλεος των εργαστηρίων γενετικής. Ο ανταγωνισμός των ατόμων και των ειδών, για να επιβιώνει το καταλληλότερο, θα έχει μειωθεί. Επικίνδυνα βέβαια παιχνίδια με τη φύση, η οποία δεν ασχολείται με το καλό ή το κακό, αλλά με το καλύτερο ή το χειρότερο, ανάλογα με τις περιβαλλοντικές συνθήκες.
Η κλωνοποίηση θα οδηγήσει στις μονοκαλλιέργειες και αυτές μπορεί μεν να ανταποδώσουν το τίμημα προσωρινά, αλλά θα μοιάζουν πήλινοι γίγαντες, ανίσχυροι στις πρώτες αναποδιές της φύσης, καθώς δεν θα είναι τέκνα της φυσικής επιλογής και έτσι θα καταρρέουν εύκολα στις πρώτες δυσκολίες. Ηδη υπάρχουν τέτοιες περιπτώσεις κλασικών υβριδίων καλαμποκιού που συνιστούσαν μονοκαλλιέργεια, η οποία καταστράφηκε από έναν μύκητα, καταστρέφοντας ταυτόχρονα και την οικονομία ολόκληρης χώρας.
Ο άνθρωπος είχε πάντα την τάση να παρεμβαίνει στον άνθρωπο. Ο Προκρούστης, ο Φρανκενστάιν και ο Μέγκελε εκφράζουν τέτοιες ανομολόγητες επιθυμίες. Τα pogrom των ναζί είχαν γίνει με το πρόσχημα της ευγονικής, της γενετικής βελτίωσης, δηλαδή, του ανθρώπου μέσα από επιλεγμένους και κατευθυνόμενους γάμους, οι οποίοι αντανακλούσαν μια ρατσιστική διάθεση. Και εδώ είναι το επικίνδυνο σημείο. Γιατί μπορεί να υπάρξει νομική αναστολή τέτοιων επιθυμιών, αλλά δεν θα είναι δύσκολο να συμβεί κλωνοποίηση και στον άνθρωπο με απρόβλεπτες προεκτάσεις. Φλερτάρουμε δηλαδή ήδη με μια νέα ηθική και ίσως προσεγγίζουμε με πολύ γοργούς ρυθμούς τη μεγαλύτερη ηθική κρίση από τη γέννηση της ανθρωπότητας. Γιατί μια πιθανή μαζική παραγωγή πανομοιότυπων γενετικά αντιγράφων, κλώνων δηλαδή, θα προκαλέσει ακαριαία την κατάρρευση πολλών παραδοσιακών αξιών που οδήγησαν την ανθρωπότητα στον πολιτισμό του σήμερα.
Βέβαια αυτή είναι η γκρίζα περιοχή. Γιατί ο στόχος των επιστημόνων δεν είναι αυτός. Αλλά η ανάπτυξη κλωνοποιημένων ζώων για αύξηση της παραγωγής, για τη μελέτη της γήρανσης και των γενετικών ασθενειών, για την παραγωγή φαρμάκων κ.ά. Βέβαια μια πιθανή εφαρμογή στον άνθρωπο θα μπορούσε να οδηγήσει και στην παραγωγή δικτατόρων και κακοποιών. Γιατί και ο Αϊνστάιν δεν φανταζόταν ότι η εξίσωσή του για την ισοδυναμία μάζας και ενέργειας θα μετατρεπόταν, σε ελάχιστα χρόνια, σε ατομική βόμβα. Αλλά ας μην ξεχνάμε ότι στη δεκαετία του ’70 πολλά εργαστήρια Μοριακής Γενετικής στην Αμερική είχαν βανδαλιστεί απ’ αυτούς που είχαν τον φόβο ότι τα πειράματα για το ανασυνδυασμένο DNA είναι πολύ επικίνδυνα, αν και είχαν ήδη θεσπιστεί κάποιοι κανόνες λειτουργίας των σχετικών εργαστηρίων. Σήμερα δεν ασχολείται κανείς με αυτά τα πειράματα. Το ίδιο ίσως συμβεί και με τους κανόνες για την κλωνοποίηση, οι οποίοι έτσι κι αλλιώς πρέπει να θεσπιστούν.
Αλλά και σε πιο πρακτικό τόνο, η ύπαρξη και η ομορφιά της ζωής βασίζεται στην ποικιλότητα. Και αυτό αφορά όλα τα είδη. Ακόμη και τον άνθρωπο. Γιατί, π.χ., αν όλες οι γυναίκες ήταν τύπου Κλόντια Σίφερ και οι άνδρες τύπου Τομ Κρουζ θα ήταν πιο όμορφη η ζωή μας; Ασφαλώς όχι. Και αν πάλι όλοι οι άνθρωποι ήταν της ευφυΐας του Αϊνστάιν θα ήταν καλύτερος ο κόσμος μας; Και πάλι όχι. Γιατί χρειάζονται όλοι. Και οι κακομούτσουνοι και τα μοντέλα. Και οι χειρώνακτες και οι επιτελείς. Η ζωή είναι πολυσύνθετη, προϊόν αμέτρητων δοκιμών της φυσικής επιλογής. Πώς είναι δυνατόν ένα ή έστω αμέτρητα εργαστήρια γενετικής να την βελτιώσουν και να την αλλάξουν; «Η όγδοη μέρα της δημιουργίας» που κάθε «μικρούλης θεός» ονειρεύεται δεν είναι παρά μια διαδικασία μεταβατικότητας στο ταξίδι της προόδου που ο άνθρωπος είναι «καταδικασμένος» να κάνει. Και είναι γνωστό ότι κάθε πρόοδος περνά και τις παιδικές της αρρώστιες. Αυτό θα συμβεί και με τους νεωτερισμούς της κλωνοποίησης. Γιατί ο άνθρωπος δύσκολα θα παίξει την ύπαρξή του στα ζάρια οποιασδήποτε οργουελιανής φαντασίας.
Ο κ. Σ. Ν. Αλαχιώτης είναι καθηγητής Γενετικής, πρύτανης του Πανεπιστημίου Πατρών.
