Η τέχνη του γονιδιώματος



zenakos@dolnet.gr


Η Νταϊάν Γκρομάλα μάς ταξιδεύει στο σώμα της. Φορώντας τα ειδικά γυαλιά και με τη βοήθεια ενός χειριστηρίου μπορούμε να περιπλανηθούμε στο εικονικό περιβάλλον που σχεδίασε εμπνευσμένη από μαγνητικές τομογραφίες του σώματός της. Ισως αυτό να μην είναι το πρώτο πράγμα που μας έρχεται στον νου όταν αναλογιζόμαστε τα όρια και τις δυνατότητες της τέχνης, εν τούτοις η Νταϊάν Γκρομάλα ξεχωρίζει ανάμεσα στην πληθώρα των σύγχρονων καλλιτεχνών που χρησιμοποιούν την ψηφιακή τεχνολογία, αν μη τι άλλο όσον αφορά το εξής: η ενασχόλησή της με την εικονική πραγματικότητα δεν είναι διόλου ερασιτεχνική. Για σχεδόν ολόκληρη τη δεκαετία του 1980 εργαζόταν στην Apple Computer, Inc. Σήμερα είναι καθηγήτρια στο μεταπτυχιακό τμήμα Πληροφορικής και Τεχνολογικού Σχεδίου του Ινστιτούτου Τεχνολογίας της Γεωργίας, στις ΗΠΑ, όπου, μεταξύ άλλων, έχει εργαστεί στο Πρόγραμμα Χαρτογράφησης του Ανθρώπινου Γονιδιώματος.


Η Νταϊάν Γκρομάλα επισκέφθηκε την Αθήνα προ ημερών για να εγκαταστήσει το έργο με το οποίο θα συμμετάσχει στην έκθεση με τίτλο «Σύνοψις ΙΙ – Θεολογίες», που εγκαινιάζεται στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στις 15 τρέχοντος μηνός. Καθώς λοιπόν η Νταϊάν Γκρομάλα άρχισε να μου εξηγεί τα κίνητρα και τους στόχους του έργου της, το πώς η ενασχόλησή της αυτή με το σώμα της πηγάζει από το γεγονός ότι υποφέρει από χρόνιους πόνους, το ότι – απογοητευμένη από τη δυτική ιατρική επιστήμη – προσπαθούσε να αντιμετωπίσει τους πόνους μέσω του διαλογισμού, εγώ άρχισα να αναρωτιέμαι: δεν υπάρχει άραγε μια αντίφαση ανάμεσα σε αυτή την απόρριψη του δυτικού ορθολογισμού, στην πνευματικότητα που συνεπάγεται ο διαλογισμός και στον απόλυτο υλισμό που θα λέγαμε ότι εκφράζει η τεχνολογία; «Μα αυτή η αντίθεση είναι που με ενδιαφέρει» μου απάντησε η καλλιτέχνις. «Γνωρίζετε ότι εργαζόμουν στην Apple για πολλά χρόνια. Οταν λοιπόν σχεδιάζαμε τότε τα λογισμικά μιλούσαμε ακόμη και για μυρωδιές. Ο προσανατολισμός μας ήταν αισθητικός. Δέκα χρόνια αργότερα όμως το κοινό αντιλαμβάνεται τις προτάσεις μας ως εμπειρίες που στοχεύουν να το απαλλάξουν από το σώμα του, να το βοηθήσουν να αποδράσει από τον εαυτό του. Και όταν παρουσιάστηκε η εικονική πραγματικότητα και οι δυνατότητές της, εμφανίστηκε ένα επιχείρημα που έλεγε ότι αυτή η εφεύρεση θα βοηθήσει τους ανθρώπους να υπερβούν την ατελή σάρκα τους, ότι κάποια στιγμή θα «φορτώνουμε» τον εγκέφαλό μας στον υπολογιστή και άλλες τέτοιες ανοησίες. Και εγώ επέμενα, ας αφήσουμε τα ταξίδια σε άλλους κόσμους κατά μέρος, η τεχνολογία μπορεί να μας βοηθήσει να εξερευνήσουμε τους ίδιους μας τους εαυτούς».


Ωστε, ρώτησα, η τεχνολογία είναι ένα αντιληπτικό σύστημα, μια μέθοδος που χρησιμοποιούμε για να περιγράψουμε τον κόσμο; «Απολύτως. Πολλοί άνθρωποι, όταν μιλούν για την τεχνολογία, μοιάζουν να τη θεωρούν κάτι το αυτόνομο, κάτι που είναι ανεξάρτητο από την ανθρωπότητα. Αλλά εμείς την κατασκευάζουμε. Εμείς δίνουμε αξία σε αυτό το σύστημα. Μας αντικατοπτρίζει. Δεν είναι παρά η προσπάθειά μας να βγάλουμε νόημα από τα πράγματα». Ενα άλλο αντιληπτικό σύστημα, είπα τη σκέψη μου, η θρησκεία, περιγράφει τον κόσμο με τον στόχο να χαρίσει στον άνθρωπο τη δυνατότητα να κάνει μια επιλογή με βάση το «Καλό» και το «Κακό», αυτό που ονομάζουμε Ηθική. Δεν αποτελεί μια βάσιμη κατηγορία κατά της τεχνολογίας το να πει κανείς ότι στερείται ηθικής; Οτι δεν υπάρχει τίποτε στην τεχνολογία που να μας οδηγεί απαραιτήτως σε μια επιλογή με βάση το «Καλό» και το «Κακό»; «Κοιτάξτε» είπε η Νταϊάν Γκρομάλα «θα μπορούσα να επιχειρηματολογήσω ότι και η θρησκεία είναι κάτι ανάλογο, ότι δηλαδή δεν υπάρχει τίποτε που ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΩΣ να μας οδηγεί σε μια τέτοια επιλογή. Η τεχνολογία είναι ουδέτερη. Παραδείγματος χάριν, για να χρησιμοποιήσω ένα αμερικανικό δίλημμα, υπάρχουν αυτοί που υποστηρίζουν ότι τα όπλα σκοτώνουν και αυτοί που υποστηρίζουν ότι οι άνθρωποι σκοτώνουν, τα όπλα είναι απλώς τα εργαλεία που χρησιμοποιούν. Και οι δύο αυτοί τρόποι να βλέπει κανείς τον κόσμο μπορούν να συμβαδίσουν με την τεχνολογία. Το βλέπει αυτό κανείς στο Πρόγραμμα Χαρτογράφησης του Ανθρώπινου Γονιδιώματος. Δούλευα με τους άλλους επιστήμονες στη χαρτογράφηση και, θυμάμαι, κάποιος ανακάλυψε ένα ένζυμο που βοηθάει τους ανθρώπους να αναπτύξουν αντίσταση στην ευλογιά. Παράλληλα δούλευα και σε ένα άλλο πρόγραμμα πληροφόρησης στα Ηνωμένα Εθνη και μου είχαν πει τότε να μη γράφω για τη βιοτεχνολογία επειδή η UNESCO θεωρούσε τη χαρτογράφηση του γονιδιώματος ανήθικη».


Με όλην αυτή τη δραστηριότητα, ρώτησα, την επιστημονική καθώς και τη διδασκαλία στο Ινστιτούτο, γιατί χρειάζεται την τέχνη η Νταϊάν Γκρομάλα; Η τέχνη τι παραπάνω έχει να προσφέρει; «Πρώτα απ’ όλα» μου απάντησε «να πω ότι η διδασκαλία έχει τεράστια σημασία. Αυτή είναι ο τρόπος με τον οποίο πιστεύω ότι μπορώ να έχω απτή επίπτωση στον κόσμο. Και με την επιστήμη επίσης βλέπει κανείς απτά αποτελέσματα. Αντιλαμβάνομαι την επιστήμη όπως το έδαφος πάνω στο οποίο στεκόμαστε. Η τέχνη είναι αυτό που σου λέει: «Κοίτα το έδαφος όπου πατάς. Κοίτα πώς είναι». Η τέχνη τραβάει το χαλί κάτω από τα πόδια σου ώστε γίνεται απαραίτητο να δεις πού πατάς. Είναι δύσκολο, ξέρετε, να το δεις αυτό. Είναι σαν να ζητάμε από ένα ψάρι να κοιτάξει πραγματικά το νερό. Πολλές φορές είναι ευκολότερο απλώς να κολυμπάς». Ωστε η τέχνη είναι παρατήρηση; Κριτική παρατήρηση, με την ευρύτερη δυνατή έννοια; «Ναι» είπε «θα μπορούσε κανείς να το πει έτσι. Από αυτή την άποψη, γι’ αυτό ενδιαφέρομαι για την ιατρική εικονογραφία. Δεν είναι, ας πούμε, η αίσθηση της παρατήρησης που παίρνει κανείς από έναν πίνακα του Τζιότο αλλά είναι παρατήρηση και μάλιστα πολύ άμεση, πολύ ρεαλιστική και ταυτόχρονα παράξενη, όμορφη, σχεδόν θεϊκή».


Δεν θα μπορούσε να πει κανείς, ρώτησα την Νταϊάν Γκρομάλα, ότι η εικονική πραγματικότητα μοιάζει πολύ με τη δυτική ζωγραφική κατά το ότι η δυτική ζωγραφική είναι μια σύμβαση που αναιρεί την ίδια της την υπόσταση, δεν αποτελεί αντικείμενο, δεν αποτελεί παρά έναν τρόπο να κοιτάξει κανείς πάνω και πέρα από μια επιφάνεια; «Ναι, σίγουρα» μου απάντησε. «Υπάρχει όμως μια διαφορά που υπερβαίνει τις συμβάσεις. Αν στην εικονική πραγματικότητα κάποιος ξαφνικά σου πετάξει με δύναμη μια μπάλα, θα σκύψεις. Οσο και αν γνωρίζεις ότι η μπάλα είναι εικονική, θα σκύψεις αντανακλαστικά». Αρα, ρώτησα, η διαφορά είναι η αποτελεσματικότητα του μέσου; Το γεγονός ότι «πιστεύεις» περισσότερο; «Μμμ, όχι ακριβώς. Το σώμα σου «πιστεύει», όχι εσύ. Και αυτό αντιτίθεται σε μια μακρά παράδοση. Κοιτάξτε, στον δυτικό πολιτισμό δεν δίνουμε αξία στο σώμα, δίνουμε αξία στο πνεύμα. Στην εικονική πραγματικότητα αυτή η διχοτόμηση δεν υφίσταται. Και αυτό πιστεύω ότι μας καλεί πίσω σε κάτι που έχουμε στερηθεί για αιώνες, ανατρέπει τον τρόπο με τον οποίο έχουμε συνηθίσει να «φιλοξενούμαστε» στα σώματά μας».


Αναρωτήθηκα αν ο κόσμος, το περίφημο «κοινό», αντιλαμβάνεται τη σημασία μιας τέτοιας ανατροπής. Η τεχνολογία, ρώτησα, έχει μεγαλύτερη δυνατότητα από τα άλλα μέσα της σύγχρονης τέχνης να επικοινωνεί με το κοινό; «Πιστεύω πως ναι» μου απάντησε η Νταϊάν Γκρομάλα. «Το Διαδίκτυο, ας πούμε, είναι κάτι που πολύς κόσμος πλέον γνωρίζει. Για την εικονική πραγματικότητα θα έλεγα ότι τη διακρίνει ένας παράγοντας περιέργειας. Και πιστεύω ότι μπορεί να προσελκύσει τον κόσμο με τον ίδιο τρόπο που το έκανε ο πρώιμος κινηματογράφος. Είτε αποκαλούμε τον πρώιμο κινηματογράφο τέχνη είτε όχι, δεν έχει και τόση σημασία». Αυτό που θα μπορούσε να πει όμως κανείς για τον κινηματογράφο είναι ότι στην ουσία ήταν και είναι «pop». Ποτέ δεν είχε και δεν έχει τη δυνατότητα να φτάσει τόσο βαθιά όσο ένα ποίημα. Η τεχνολογία, ρώτησα, τι είναι τελικά; Μαζική ή αποκλειστική; «Νομίζω» μου είπε «ότι είναι και τα δύο. Υπάρχει ένα συστατικό που είναι αποκλειστικό, που αφορά μια ελίτ. Η τηλεόραση όμως δεν αφορά μια ελίτ. Βλέπετε, αυτή είναι μια σύγκρουση που αντιμετωπίζω κάθε μέρα. Ως σχεδιάστρια στην Apple η δημιουργικότητά μου υποτίθεται ότι θα λειτουργούσε για να επηρεάσει τις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων. Από την άλλη βέβαια υπάρχουν οι δυνάμεις της αγοράς, που με αναγκάζουν να ασχολούμαι με ορισμένα πράγματα μόνο εφόσον τα ονομάζω «τέχνη». Αν, για παράδειγμα, δούλευα για τη Microsoft – όχι ότι θα δούλευα ποτέ για τη Microsoft αλλά αν το έκαναθα υπήρχαν τόσο πολλά πράγματα στη στρατηγική τους που θα απέρριπτα. Ετσι βέβαια, κάνοντας τέχνη, χάνω ένα μέρος του κόσμου που θα μπορούσα να επηρεάσω, αλλά τι να γίνει; Προσωπικά, όλα αυτά τα όρια ανάμεσα στις ανθρωπιστικές επιστήμες και στις θετικές, ανάμεσα στην επιστήμη και στην τέχνη, είναι όρια που δυσκολεύτηκα να τα διατηρήσω. Σπούδασα ζωγραφική και φωτογραφία και ήξερα ότι στον επάνω όροφο υπήρχαν επιστήμονες με υπολογιστές και πήγαινα και τους μιλούσα. Η τεχνολογία ίσως είναι η απουσία τέτοιων ορίων και ο αριθμός των ανθρώπων που μπορείς να αγγίξεις είναι τεράστιος».


Δεν κρατήθηκα. Ρώτησα, τι έχει η Νταϊάν Γκρομάλα εναντίον της Microsoft; «Πολλοί από εμάς» μου είπε «που κάναμε αυτή τη δουλειά ήμασταν πρώην χίπηδες, αν καταλαβαίνετε τι εννοώ, και πιστεύαμε στην απελευθερωτική δύναμη της τεχνολογίας. Η δουλειά μας είχε στόχο να προσφέρει τη δυνατότητα στους ανθρώπους να κάνουν ό,τι θέλουν. Η Microsoft έχει μια συμπεριφορά του τύπου: «Ετσι το κάνουμε αυτό». Το Microsoft Word, ας πούμε, αφήνει εκατομμύρια ανθρώπους πολύ δυσαρεστημένους. Το πρόγραμμα είναι απαράδεκτο. Και αντί να πουν «Α, έτσι; Ας το διορθώσουμε», λένε «Κυριαρχούμε στην αγορά. Δεν θα ζητήσουμε από τους ανθρώπους να αλλάξουν. Θα κρατήσουμε την κυριαρχία μας». Δεν μπορώ να το δεχτώ αυτό…».


Η έκθεση «Σύνοψις ΙΙ – Θεολογίες» εγκαινιάζεται στις 15 Οκτωβρίου στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Καλλιρρόης και Φραντζή, πρώην «Φιξ». Συμμετέχουν επίσης οι καλλιτέχνες Ιγκλ Ρακαουσκάιτε, Μαρία Βιρκάλα, Σεργκέι Σούτοφ, Γιάκοφ Σαρίρ, Γιαλάλ Τουφίκ, Βαντίμ Ζαχάροφ και άλλοι. Η έκθεση θα διαρκέσει ως τις 25 Ιανουαρίου 2003.