Οταν ξυπνά η ιστορία
Αρκεί να σκεφθεί κανείς ότι μόνο 150 παππούδες μάς χωρίζουν από το 2500 π.X. Αρκεί να αναλογιστεί τη σημασία των θαλάσσιων δρόμων της Μεσογείου για την ανάπτυξη του εμπορίου και τη γνωριμία με άλλους τόπους, σταθερά διαρκή και αμετάβλητη εδώ και αιώνες. Αρκεί να σταθεί και μόνο στην τολμηρή και ριψοκίνδυνη ανθρώπινη φύση, ίδια από υπάρξεως ανθρώπου επί της Γης και πάντα ικανή για την πρόοδο αλλά και την καταστροφή. Και τότε, οι αποστάσεις μικραίνουν. H μακρινή και άγνωστη αρχαιότητα μπορεί να φθάσει σε απόσταση ανάσας όταν κανείς σκύψει πάνω στα τεκμήρια της ανθρώπινης παρουσίας, που ανακαλύπτονται στο χώμα, όπου φυλάσσονται επί αιώνες. Είναι αντικείμενα της καθημερινής ζωής. Αλλά και κατάλοιπα καύσεων και ταφών, υπολείμματα οστών μέσα από τα οποία η ανθρωπολογική επιστήμη οδηγείται με βεβαιότητα στο φύλο και στην ηλικία των ανθρώπων, στις παθήσεις, ακόμη και στις ασχολίες τους. Ετσι ώστε αυτοί που έζησαν κάποτε και πέρασαν από έναν τόπο να αποκτούν υπόσταση, έστω και θολή, την οποία ένας ευαίσθητος μελετητής δεν αφήνει να περάσει απαρατήρητη. Ενα τέτοιο εργαστήρι έρευνας της αρχαίας ιστορίας είναι η Ελεύθερνα της Κρήτης, όπου η ανθρώπινη παρουσία εκτιμάται ότι υπήρξε από τα τέλη της 4ης χιλιετίας π.X. και η οργανωμένη κατοίκηση από την Πρωτομινωική περίοδο ως τον 12ο αι. μ.X. Και τα ίχνη αυτής της ζωής πρόκειται να παρουσιασθούν μέσα από μια μεγάλη έκθεση, η οποία θα εγκαινιασθεί την 1η Δεκεμβρίου στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.
Χιλιάδες ευρήματα, που αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες της ιστορίας της Ελεύθερνας, έχουν προέλθει από τις τρεις μεγάλες, συστηματικές ανασκαφές του Πανεπιστημίου Κρήτης, οι οποίες διαρκούν εδώ και είκοσι χρόνια. Και περί τα 500 εξ αυτών έχουν επιλεγεί, προκειμένου να συγκροτήσουν την έκθεση «Ελεύθερνα: Πόλη – Ακρόπολη – Νεκρόπολη». Πρόκειται για τους τρεις τομείς, άλλωστε, στους οποίους εργάζονται οι καθηγητές κκ. Πέτρος Θέμελης («H πόλη»), Αθανάσιος Καλπαξής («H ακρόπολη») και Νίκος Σταμπολίδης («H νεκρόπολη»). Από πολύτιμες ύλες, χρυσό, άργυρο και ελεφαντόδοντο, από φαγεντιανή και γυαλί αλλά και από σίδηρο, χαλκό, λίθο και πηλό τα ευρήματα αυτά, που ανασύρθηκαν από το χώμα της Ελεύθερνας, θα μπορούσαν από μόνα τους να συγκροτήσουν μουσείο. Σκεπτικό της επιλογής τους, όμως, προκειμένου να περιληφθούν στην έκθεση υπήρξε, εκτός των άλλων, η κατάδειξη της ιδιαιτερότητάς της. H συνεχής δηλαδή ανθρώπινη παρουσία σε αυτόν τον τόπο, όπως καταγράφεται στα κατάλοιπα, που μιλούν για τη δημόσια και ιδιωτική ζωή με τα ιερά, τους ναούς, τα νεκροταφεία, τις αγορές και τις οικίες.
Σε απόσταση 25 χιλιομέτρων από το Ρέθυμνο πάνω σε έναν επιμήκη λόφο, που βρίσκεται στις βόρειες υπώρειες του Ψηλορείτη, σε ένα εξαιρετικό φυσικό περιβάλλον και σε θέση φύσει οχυρή και στρατηγική για να ελέγχει τους οδικούς άξονες από την Ανατολή, όπου ήταν η Κνωσός, προς τη Δύση όπου βρισκόταν η Κυδωνία και από τον Βορρά (Κρητικό Πέλαγος, Πάνορμος) προς τον Νότο (Σύβριτος), η Ελεύθερνα διέθετε ακρόπολη με τείχη, είχε δικό της λατομείο και όπως όλα δείχνουν μεγάλο και ισχυρό στόλο, εμπορικό αλλά και πειρατικό ταυτόχρονα, με τον οποίον κυριαρχούσε στη θάλασσα.
Πλούσιο υλικό
«H Ελεύθερνα αποτελεί το αντίβαρο της Κνωσού και της μονομέρειας του μινωικού παρελθόντος της Κρήτης» τονίζει ο κ. Σταμπολίδης. Και όχι μόνο αυτό: «Στην Ελεύθερνα καταγράφεται η αυγή του ελληνικού πολιτισμού. H μεταμινωική εποχή, δηλαδή, που είναι η αυγή του δωρικού στοιχείου ή των αμαγαλμάτων που γεννήθηκαν στην Κρήτη, δωρικών, μυκηναϊκών και μινωικών» όπως προσθέτει.
Ευρήματα όλων των περιόδων έχουν προέλθει από την ανασκαφή του οικισμού και ορισμένα από αυτά, γλυπτά και αγγεία, όπλα, εργαλεία, ακόμη και διακοσμητικά αντικείμενα, περιλαμβάνονται στην έκθεση. Είναι αντικείμενα, που μαρτυρούν την καθημερινότητα, τον τρόπο ζωής, τη λατρεία των θεών, την προσπάθεια των ανθρώπων να τιθασεύσουν τη φύση, να κάνουν τη ζωή τους καλύτερη, στοιχεία στο σύνολό τους που αποδεικνύουν τη διαρκή και ασίγαστη αγωνία της ανθρώπινης φύσης. Πλούσιο είναι και το υλικό της ανασκαφής στην ακρόπολη από όπου προέρχονται ειδώλια και αγγεία από τα ιερά, τμήματα αρχιτεκτονημάτων όπως και επιγραφές, οι οποίες αποτελούν τους πλέον ισχυρούς μάρτυρες της ιστορίας της πόλης, των κανόνων και των νόμων που όριζαν τη ζωή των ανθρώπων.
Από τη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας, εξάλλου, έχει ανακαλυφθεί πλήθος ευρημάτων, κυρίως μάλιστα από συγκεκριμένη χρονική περίοδο (9ος – 7ος αι. π.X.), η οποία συμπίπτει με τα ομηρικά έπη, έτσι ώστε οι ταφικές πυρές «να εικονογραφούν τους στίχους της Ιλιάδας όπου ο Ομηρος μιλάει για τα λευκά οστά, τα οποία επέλεγαν («οστέα δε λευκά άλεγον») προκειμένου να τα πλύνουν με κρασί και να τα τοποθετήσουν σε χάλκινους λέβητες ή σε μεγάλα αγγεία μαζί με κτερίσματα» αναφέρει ο κ. Σταμπολίδης. Στη νεκρόπολη υπάρχουν και τα τρία είδη ταφικών πρακτικών με ανάλογα κτερίσματα, η απλή ταφή, ο εγχυτρισμός και η καύση. Αλλωστε είναι γνωστό στους αρχαιολόγους, ότι εκεί κρύβεται ένα μεγάλο τμήμα της χαμένης πραγματικότητας, καθώς μέσα από τα ήθη και τα έθιμα που αποκαλύπτονται, αναδεικνύεται και ο ίδιος ο άνθρωπος. Τέλος, το εκθεσιακό σύνολο συμπληρώνουν σπαράγματα δαιδαλικών και αρχαϊκών αγαλμάτων, αγγεία διαφόρων ειδών, εργαλεία, κοσμήματα και άλλα έργα τέχνης που δείχνουν τις σχέσεις της Ελεύθερνας με τις άλλες πόλεις της Κρήτης αλλά και με τα νησιά των Κυκλάδων, την Αττική, την Πελοπόννησο, τα Δωδεκάνησα και τη Μικρά Ασία, την Κύπρο, τη Συροπαλαιστινιακή ακτή και την Αίγυπτο.
H ανθρώπινη παρουσία
Γνωστή ήδη από την Αναγέννηση στους περιηγητές και αργότερα στους πρώτους αρχαιολόγους που έφθασαν στο νησί, Εβανς και Πέιν, οι οποίοι όμως ουδέποτε την ανέσκαψαν, η Ελεύθερνα έζησε πολλές περιόδους ακμής αλλά και εγκατάλειψης. Τρεις μεγάλοι σεισμοί την κατέστρεψαν σε διάφορες εποχές ενώ υπέστη πολλές εχθρικές επιδρομές με συνέπεια να πληγούν σοβαρά άνθρωποι και μνημεία. Παρ’ όλα αυτά η έλλειψη κατοίκησης στα νεότερα χρόνια την προστάτεψε αποτελεσματικά από τις σύγχρονες επεμβάσεις. Αλλωστε η Ελεύθερνα έχει κηρυχθεί εδώ και 30 χρόνια τοπίο φυσικού κάλλους και αρχαιολογικός χώρος.
Τα κατάλοιπα ενός οχυρωματικού πύργου, που χρησιμοποιήθηκε από τους ελληνιστικούς ως τους βυζαντινούς χρόνους, μια αρχαία γέφυρα (330-367 π.X.) λαξευμένη στον φυσικό βράχο, μια τρίκλιτη, παλαιοχριστιανική βασιλική (5ος-7ος αι. μ.X.) με νάρθηκα και ψηφιδωτά, εντυπωσιακές δεξαμενές από τις οποίες διοχετευόταν το νερό μέσω μιας τεχνητής εγκάρσιας σήραγγας, ένας ορθογώνιος περίβολος (περί το 400 π.X.) πολύ μεγάλων διαστάσεων, η συνοικία των ελληνιστικών χρόνων και βέβαια το νεκροταφείο στη θέση Ορθή Πέτρα με ταφές και ταφικούς περιβόλους αλλά και επιτύμβια μνημεία, αρχιτεκτονικά και ελεύθερα γλυπτά έχουν αποκαλυφθεί ως σήμερα στην Ελεύθερνα. Αλλά πέραν αυτών, το βέβαιο είναι ότι η έκθεση των ανασκαφικών ευρημάτων στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, η οποία θα διαρκέσει ως την 1η Σεπτεμβρίου 2005, θα αποτελέσει την καλύτερη ευκαιρία γνωριμίας με την αδιατάρακτη για αιώνες ανθρώπινη παρουσία.
