«Από τον Ιούλιο του 1954, στην Πάρο κει που προχωρούσαμε το καταμεσήμερο μες στα στενά, είδαμε να μας έρχεται απ’ αντίκρυ μ’ ελάχιστο ρούχο μια ξανθή παιδούλα, θα ‘λεγες μόλις βγαλμένη από τον Ομηρο, μια σωστή «Ιρις Αγγελέουσα», που τσακίστηκες να την φωτογραφήσεις αλλά σου ξέφυγε. «Είναι σαν την έμπνευση» μου είπες. «Δεν την προλαβαίνεις δυστυχώς πάντοτε»».
Τα παραπάνω είναι λόγια του Οδυσσέα Ελύτη και απευθύνονται στον Ανδρέα Εμπειρίκο. Εκτός από τεκμήριο του θαυμασμού που έτρεφε ο νομπελίστας ποιητής μας προς τον ψυχαναλυτή, ποιητή και πεζογράφο αλλά και της βαθιάς φιλίας που τους συνέδεε, είναι και μιας πρώτης τάξεως μαρτυρία για μια παραγνωρισμένη συνήθεια του Εμπειρίκου: τη συνήθεια να καταγράφει στη φωτογραφική εμουλσιόν διάφορες εικόνες που βρίσκονταν στο επίκεντρο του ενδιαφέροντός του συνήθεια που τουλάχιστον μία φορά, κατά το ταξίδι του το 1962 στην τότε Σοβιετική Ενωση (από όπου προέκυψε το ποίημα «Ες-Ες-Ες-Ερ Ρωσσία», Αγρα, 1995), κινδύνεψε να την πληρώσει ακριβά, αφού συνελήφθη στην Οδησσό ως ύποπτος, την ώρα που φωτογράφιζε τις σκάλες της πόλης που απαθανατίστηκαν στο «Θωρηκτό Ποτέμκιν» του Σεργκέι Αϊζενστάιν.
Το 2001, Ετος Ανδρέα Εμπειρίκου, έδωσε την ευκαιρία να διοργανωθεί πλήθος εκδηλώσεων εις μνήμην του σημαντικού έλληνα εκπροσώπου του υπερρεαλισμού. Λίγο προτού τελειώσει η χρονιά το κοινό θα γνωρίσει και αυτή την εν πολλοίς άγνωστη πτυχή του: του φωτογράφου. Μια έκθεση (που αρχίζει στις 17 Δεκεμβρίου στην Τεχνόπολη του Δήμου Αθηναίων, στο Γκάζι) και μια έκδοση (που υπό την επιμέλεια του Γιάννη Σταθάτου κυκλοφορεί τις επόμενες ημέρες από την Αγρα) φέρνουν στο φως πολλές από τις εικόνες που κατέγραψε ο Εμπειρίκος με τη φωτογραφική μηχανή του.
«Είναι γνωστό ότι ο Ανδρέας Εμπειρίκος φωτογράφιζε συστηματικά και αυτοφωτογραφιζόταν» σημειώνει ο Δημήτρης Καλοκύρης. «Τις φωτογραφίες έργο των χειρών του τις έφερνε σε πέρας με τη δεξιοτεχνία και την επιμονή μανιακού» γράφει ο Οδυσσέας Ελύτης. Και ένας άλλος φίλος του, ο Δ. Ι. Πολέμης, επισημαίνει: «Ο Εμπειρίκος, μανιώδης φωτογράφος, έχει απαθανατίσει τις αποβιβάσεις (ταξιδιωτών στα πλοία της γραμμής προς Ανδρο) σε μερικές καλλιτεχνικότατες φωτογραφίες». Μάλιστα το διάστημα 22 Ιανουαρίου – 12 Φεβρουαρίου 1955 παρουσίασε 210 ασπρόμαυρες φωτογραφίες του στην Αίθουσα Τέχνης Ιλισός, στην οδό Αμερικής, στην Αθήνα. Οπως σημειώνει πάντα ο Δ. Καλοκύρης, «στον οκτασέλιδο Κατάλογο της έκθεσης όλες οι φωτογραφίες έχουν αύξοντα αριθμό, τίτλο, τόπο λήψης και τιμή πωλήσεως που κυμαίνεται από 70 ως 100 δρχ. Ορισμένες έχουν την ένδειξη «Δεν πωλείται». Δεν είναι γνωστό ποιες ακριβώς ήταν αυτές οι φωτογραφίες που εξέθεσε ούτε γνωρίζουμε αν και πόσες από αυτές πουλήθηκαν. Από τις 210 φωτογραφίες που περιλαμβάνει ο Κατάλογος, οι 115 έχουν τραβηχτεί στην Ελλάδα (Αθήνα, νησιά), ενώ οι υπόλοιπες στο εξωτερικό. Θεματικά κυριαρχούν τα τοπία και τα πορτρέτα αλλά δεν λείπουν και οι σκηνές της καθημερινής ζωής…».
Υπάρχουν ωστόσο και άλλες θεματικές ενότητες που φωτογράφισε ο Εμπειρίκος. Ανάμεσά τους και η ενότητα με παιδίσκες ορισμένες από τις φωτογραφίες της ενότητας αυτής παρουσιάζει σήμερα «Το Βήμα». Είναι προφανές ότι οι φωτογραφίες επικυρώνουν τον παιγνιώδη τρόπο του Εμπειρίκου να προσεγγίζει την παιδικότητα άλλωστε τα κείμενά του βρίθουν αναφορών σε παιδίσκες. Από τη δεκαπενταέτιδα «κόρην πελιδνοτάτη» του κειμένου του «Αργώ ή Πλους αεροστάτου» ως τη χαρίεσσα ενδεκαέτιδα, την «με καστανά μαλλιά και με δέρμα λευκόν, λευκότατον, σαν γάλα» «γλυκεία» Εθελ και την Καναδή «απαλή ως μαγνόλια καί ως ηλιοτρόπιον» Φλώσσυ του «Μεγάλου Ανατολικού», η αναφορά του στην ερωτική αθωότητα της παιδικής ηλικίας είναι από τις εμμονότερες των ιδεών του.
Και η ηθική διάσταση της συγκεκριμένης εμμονής; θα ρωτήσει κανείς. Αντί άλλης απαντήσεως, θα προσφύγουμε στον βαθύ μελετητή του λογοτεχνικού έργου του Εμπειρίκου Γιώργη Γιατρομανωλάκη, ο οποίος στο επίμετρό του στην έκδοση του «Μεγάλου Ανατολικού» σημειώνει: «»Ηθική», με την τρέχουσα σημασία της λέξεως, η λογοτεχνία (και κάθε μορφή τέχνης) δεν διαθέτει ούτε και υποχρεούται να διαθέτει». Για να παραπέμψει στον Ελύτη, ο οποίος προσθέτει: «Η αντίδραση έχει τον τρόπο της· επιβάλλεται. Αν χρειαστεί, να είσαι βέβαιος, θα φορέσει και την προσωπίδα του επαναστάτη. Αν καταλάβει πως η πέτρα του σκανδάλου δεν είναι τόσον η κοινωνική αδικία όσο η ηθική θα της αλλάξει όνομα πιθανόν όμως θα την κρατήσει· επειδή αυτήν την χρειάζεται. Θα πρόκειται πάλι και πάλι και ξανά για την Ηθική, μια κόρη σεμνά ενδεδυμένη, άκρως νευρωτική και μόλις βγαλμένη από κάποιο Κατηχητικό που απλώς του αντικαταστήσανε τους παπάδες» («Αναφορά στον Ανδρέα Εμπειρίκο», 2η έκδοση, εκδόσεις Υψιλον, 1980, σελ. 12).
«Μία φωτογραφία ζει, έχει ολόκληρη δική της δράσι, συνυφασμένη με την ζωή του θεατή, όπως ένα φλουρί, ένα κρύσταλλο ή ένα γάντι» έγραφε ο Εμπειρίκος. Ο οποίος φωτογράφιζε, όπως άλλωστε και έγραφε, όντας στρατευμένος. Στράτευση προς τι; Οπως δήλωνε το 1967 σε συνέντευξή του προς την (επίσης ψυχαναλύτρια) Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου (δημοσιευμένη στο περιοδικό «Ηριδανός», τεύχ. 4, 1976), «μάχομαι διά την ελευθερία του έρωτα».
Η έκθεση «Ανδρέας Εμπειρίκος: Προσωπική Μυθολογία» εγκαινιάζεται στην Τεχνόπολη του Δήμου Αθηναίων στις 17.12.2001 και θα διαρκέσει ως τις 17.1.2002. Εχει στόχο να προβάλει το έργο και την προσωπικότητα του Ανδρέα Εμπειρίκου παρουσιάζοντας εργοβιογραφικά στοιχεία, προσωπικά αντικείμενα, βιβλία και πρώτες δημοσιεύσεις. Επίσης θα παρουσιασθούν 200, ανέκδοτες οι περισσότερες, φωτογραφίες. Με την έκθεση αυτή ολοκληρώνονται οι εκδηλώσεις για το Ετος Εμπειρίκου που διοργανώθηκαν καθ’ όλη τη διάρκεια του 2001 από το υπουργείο Πολιτισμού και το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου με την επιμέλεια αρμόδιας οργανωτικής επιτροπής. Τις επόμενες ημέρες εξάλλου θα εκδοθούν και μια σειρά βιβλία, πάντα με την ευκαιρία του ίδιου αφιερώματος. Εκτός από το λεύκωμα με φωτογραφίες του και τίτλο «Ο Φωτοφράκτης – Ο Ανδρέας Εμπειρίκος φωτογράφος», θα κυκλοφορήσουν ακόμη: «Προϊστορία ή Καταγωγή (Τα προ της Υψικαμίνου και της Ενδοχώρας ποιήματα)» σε φιλολογική επιμέλεια Γ. Γιατρομανωλάκη· «Der Sonder-Fuhrer Nikolaus Schultz» σε φιλολογική επιμέλεια Γ. Γιατρομανωλάκη και με επίμετρο του Λεων. Εμπειρίκου· «Ο Μέγας Ανατολικός – Επιτομή» και οι μελέτες του Γ. Γιατρομανωλάκη «Ο Ανδρέας Εμπειρίκος από το Α ως το Ω», του Ι. Βούρτση «Βιβλιογραφία Ανδρέα Εμπειρίκου» και του J. Bouchard «Με τον Ανδρέα Εμπειρίκο. Παρά δήμον ονείρων» όλα από τις εκδόσεις Αγρα.
