Διαβάζοντας το νέο βιβλίο του καθηγητή Γενετικής Σταμάτη N. Αλαχιώτη, συνέλαβα τον εαυτό μου να αναστοχάζεται βασικά ερωτήματα που ταλανίζουν την επιστήμη αλλά και την ανθρωπότητα. Ερωτήματα που παρουσιάζονται ως διλήμματα ορίων: Ποια είναι τα όρια της επιστημονικής έρευνας; Ποια είναι τα όρια της αντοχής στους κινδύνους; Ποια είναι τα όρια του ανθρώπου-δημιουργού; H επιστήμη έχει λύσει αρκετά προβλήματα της βιολογίας αλλά πολύ λίγα της δικής μας ηθικής κατεύθυνσης. Μπορεί όμως ο άνθρωπος να παρέμβει στη μοίρα του αλλάζοντας τον βιολογικό του προσανατολισμό; H παρέμβαση στη γενετική διαδικασία πέραν των κινδύνων που περικλείει σχετικά με την κατασκευή «ομοιόμορφων όντων» (έστω και «τελειοποιημένων») βρίσκει ανέτοιμη την Ανθρωπότητα να «ελέγξει» (κυρίως ηθικά) αυτά τα «προϊόντα» και να απαντήσει στο καίριο ερώτημα: Ο «νέος-άνθρωπος» θα γεννηθεί τελικά μέσα στο εργαστήριο ή μέσα από ιστορικοκοινωνικές συγκυρίες; Επιτρέπεται η γενετική, ή συνολικά η επιστήμη, να υπερπηδά βιολογικές βαθμίδες, να καταστρέφει ενδιάμεσα είδη, να δημιουργεί επίπλαστες (και εφήμερες) αυταπάτες «ισότητας» μέσω ευγονίας;
Οι άγριοι του Χάξλεϊ
Κανένας φαταλισμός δεν μπορεί να μας κάνει να σκεφτόμαστε σαν τους δίδυμους ή τους άγριους του Αλντους Χάξλεϊ. Τα παιδιά τύπου Αλφα, Δέλτα και Εψιλον συνιστούν αναβιώσεις αρχετύπων που θα μετατρέψουν τον άνθρωπο σε «φυσικοχημικό αυτόματο». Τα ηθικά διλήμματα στον χώρο της Ιατρικής πρέπει να μη συγχέονται με την πρόοδο των επιστημών. H ηθική αξιολόγηση περί του «καλού» και του «κακού» προϋποθέτει κανόνες και αρχές, το ηθικό δίλημμα φέρνει σε σύγκρουση δύο «αξίες», το ηθικό πρόβλημα σχετίζεται τόσο με τις κοινωνικές συνέπειες όσο και με την ίδια την επιστημονική γνώση. Καμιά φορά το ίδιο θέμα ή και η μεθοδολογία του προσκρούουν σε ηθικά ζητήματα. H ηθική, η αυτοκριτική και η νέα συνείδηση αποτελούν πλέον κρίσιμα σημεία διαλόγου ανάμεσα στους επιστήμονες. Αναρωτιέται όμως κανείς πόσο οι θεμελιακές αξίες του ανθρώπου είναι συμβατές με τα «θαύματα της επιστήμης». Αθέλητες ή ηθελημένες διακινδυνεύσεις, με ή χωρίς εναλλακτικές επιλογές, οι καταστάσεις κινδύνου χαρακτηρίζονται από μια «διαδραστική πολιτισμική κατασκευή». H επίκτητη αίσθηση αβοηθησίας οδηγεί ανθρώπους και κοινωνικές ομάδες σε λύσεις φαταλιστικού περιεχομένου ή σε εξεγέρσεις. H κοινωνία παράγει κινδύνους, παρακολουθεί κινδύνους και διαχειρίζεται κινδύνους. Αντίρροπη δύναμη στις ανασφάλειες που προκαλούν οι κίνδυνοι είναι η γενικευμένη εμπιστοσύνη των πολιτών στο πολιτικό και κοινωνικό σύστημα.
H ασφάλεια και ο κίνδυνος, η εμπιστοσύνη και η διακινδύνευση συνιστούν αναπόσπαστα μέρη της νεωτερικότητας. Αιωρούμαστε ανάμεσα στην πρόοδο και στη νοσταλγία. Οι νέες γνώσεις αναδιατάσσουν τις κοινωνικές σχέσεις και ανατροφοδοτούν τους ανθρώπους με νέα ανασφάλεια ή νέα εμπιστοσύνη. H ανασφάλεια συνιστά κατάσταση όπου οι κίνδυνοι αυξάνονται. H εμπιστοσύνη προϋποθέτει επίγνωση των συνθηκών διακινδύνευσης και σχετίζεται με την ενδεχομενικότητα. H παγκοσμιοποίηση των κινδύνων (globalization of risk) δεν λύνει όμως το πρόβλημα των αποκλεισμών και των αποκλεισμένων. Αυτή τη μόνιμη σχεδόν αίσθηση απειλής δεν τη βιώνουν όλοι οι κάτοικοι του πλανήτη με τον ίδιο τρόπο. Το περιβάλλον διακινδύνευσης παίρνει τον «τόνο» του από απειλές και κινδύνους της μοντέρνας κοινωνικής ζωής. Οι κίνδυνοι είναι αποτέλεσμα των αποφάσεων των ανθρώπων και όχι του πεπρωμένου της ανθρωπότητας.
Επισκευή των όντων
Το πέρασμα από τη διερεύνηση του κόσμου στη μεταβολή του, δηλαδή η δυνατότητα συναρμολόγησης, ανακατασκευής ή επισκευής των όντων με βάση την πλήρη γνώση της αρχικής δημιουργίας, συνδέθηκε με τη «βλασφημία», με το «ελιξήριο νεότητας», ακόμη και με την «αθανασία». Οι ειδικοί μοιάζει να διχάζονται ή να ισορροπούν σε τεντωμένο σκοινί ανάμεσα στα υπέρ και στα κατά. Για τους περισσότερους η κλωνοποίηση είναι επιστημονική επιτυχία και πρόκληση και όχι απειλή και δεν μπορεί να σταματήσει με απαγορεύσεις. Ισχυρίζονται ότι η προκατάληψη και τα συμφέροντα φράζουν τις πύλες της επιστημονικής προόδου και ότι το ζητούμενο δεν είναι η βιομηχανική παραγωγή ανθρώπων αλλά η βελτίωση της ζωής, της υγείας, της ποιότητας πολλών υπηρεσιών προς τον άνθρωπο. Το ερώτημα λοιπόν της πηγής των ηθικών μας αξιών, αν δηλαδή είναι ο Ουρανός ή η Γη, επανέρχεται δριμύτερο καθώς επενδύεται και με τον επικρεμάμενο κίνδυνο της αυθαιρετούσης άλογης βιεξουσίας των επιστημόνων. Από τη μια η αλαζονεία και από την άλλη ο φόβος μπροστά στη νέα Γνώση. Από τη μια ο φιλόσοφος που συζητεί για το επιθυμητό και από την άλλη ο βιολόγος που αναζητεί πιθανές λύσεις. Από τη μια τα προσδοκώμενα κέρδη από την εμπορική εκμετάλλευση παρόμοιων επιτευγμάτων και από την άλλη η μοναδικότητα της ανθρώπινης αξίας και αξιοπρέπειας. Το φαινόμενο της ζωής δεν προσδιορίζει (ούτε ταυτίζεται με) την έννοια της ζωής.
Το να θέλουμε να γίνουμε άλλοι από αυτοί που είμαστε ή να ολοκληρωθούμε έξω από τη λογική της ζωής, το να μην αναγνωρίζεται στον «άλλον» η ελευθερία του να είναι και να μένει «άλλος» συνιστά για μερικούς μετα-ανθρώπινη (post-human) αλαζονεία. Από την άλλη δεν μπορεί και δεν πρέπει να γίνουμε «σκλάβοι της μελλοντικής ανθρωπότητας», δηλαδή να μετατρέψουμε τη δική μας επιθυμία σε άλλοθι για έναν βιολογικό απολυταρχισμό ή καλύτερα για μια βιολογική Αποκάλυψη που θα αφορά τη «βελτίωση των απο/επι/γόνων μας». Στο όνομα της ελευθερίας στην ποιότητα ζωής των αυριανών ανθρώπων αναμειγνύουμε επικίνδυνα κατάλοιπα μαγείας, ευγονικές τυραννίες και επιστημονικές αλχημείες. H σχεδόν ατέρμονη δυνατότητα παρέμβασης της τεχνοεπιστήμης πάνω στον «φυσικό άνθρωπο» επαναφέρει το ερώτημα: «Τι είδους άνθρωπο θέλουμε να κατασκευάσουμε»;
Οι νομικές σταθερές
Κρίσιμο το δίλημμα: Επιλέγουμε βιοτεχνολογίες για την ελευθερία του ανθρώπου ή ελευθερίες ανάλογες με τη βιοτεχνολογία; Κίνδυνοι και ηθική ευθύνη συνιστούν το δίπολο της πρόβλεψης σε «κοινωνίες ρίσκου». Το (βιο)δίκαιο τρέχει να προλάβει τη (βιο)ηθική. H (βιο)τεχνολογία ανατρέπει τις νομικές σταθερές (πρόσωπο/ πράγμα, άνδρας/γυναίκα, ζωή/θάνατος). Ολοι ζητούν αλλά και όλοι φοβούνται τη νομοθετική ρύθμιση. Οι νόμοι για τη βιοηθική πρέπει να προσαρμόζονται στις μελλοντικές εξελίξεις της επιστήμης. Δηλαδή το «βιοδίκαιο» θα μετατραπεί σε εργαλείο διαχείρισης των κοινωνικών επιπτώσεων από τις νέες τεχνολογίες, θα έχει συνεπώς και ηθικό χαρακτήρα. H παθητική αποδοχή της μοίρας («αυτοί είμαστε») ή η αναδοχή της πρόκλησης να «γίνουμε αυτό που θέλουμε» εμπλέκει κοινωνικές αξιολογήσεις. H προστασία της επιστημονικής ελευθερίας και σκέψης από τη μια αλλά και ο σεβασμός στην αξία της ηθικής προσωπικότητας του ανθρώπου από την άλλη (ως μοναδικής οντότητας, ως ειδοποιού διαφοράς) μπορούν είτε να συμπορευθούν είτε να συγκρουσθούν. Πρόκειται για κρίσιμο ζήτημα χάραξης ορίων.
Ο μετα-άνθρωπος (post human being) είναι τελικά ο αληθινός άνθρωπος και ο καλύτερος δρόμος για την ανεύρεση της ουσιαστικής αλήθειας γύρω από την ουσία του ανθρώπου; Το γονιδίωμα θα μας (απο)δείξει «τι είναι ο άνθρωπος» ή «τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος»; Στο ερώτημα «τι τελικά κερδίζουμε ως ανθρωπότητα από την κλωνοποίηση;» δεν είναι εύκολο να απαντήσουμε με ηθικά – και μόνο – επιχειρήματα ή με αφορισμούς, ή με παραπομπή στην κοινή γνώμη. Πρέπει να μεταθέσουμε το βάρος από τη λύση στη θέση του προβλήματος. Αυτό νομίζω ότι πετυχαίνει ο συνάδελφος και φίλος Σταμάτης Αλαχιώτης και γι’ αυτό ανοίγει με το βιβλίο του ένα νέο κεφάλαιο στη διάχυση της γνώσης σε όλους, χωρίς φόβο και χωρίς πάθος.
Ο κ. Γιάννης Πανούσης είναι καθηγητής Εγκληματολογίας.
