Σάλος από την απόδοση ιερών κειμένων στην κοινή γλώσσα, όπως φαίνεται, δεν συναντάται για πρώτη φορά στα λεγόμενα Ευαγγελικά, που ξέσπασαν το 1898 και κορυφώθηκαν το 1901 έχοντας ως και νεκρούς, με τη δημοσίευση σε συνέχειες της μετάφρασης στη δημοτική της Καινής Διαθήκης από τον Αλέξανδρο Πάλλη στην εφημερίδα «Ακρόπολι»· συμβάν που έχει καταγραφεί ως οριακό για το γλωσσικό μας ζήτημα, αφού σε αυτό εμπλέκεται μια από τις τρεις ηγετικές φυσιογνωμίες του δημοτικισμού. Οπως δείχνει η φιλολογική αναδίφηση σε αρχεία και η συστηματική αναζήτηση παλαιών και για αιώνες καταχωνιασμένων εκδόσεων, ανάλογη αναταραχή και διχασμό στους κόλπους της Ορθοδοξίας φέρνει τις πρώτες δεκαετίες του 16ου αιώνα η απόδοση της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης στην απλή δημώδη γλώσσα της εποχής από τον κερκυραίο ιερομόναχο Ιωαννίκιο Καρτάνο.
Σχεδόν μυθιστορηματική φυσιογνωμία ο Καρτάνος με βάση όσα στοιχεία του βίου του γνωρίζουμε, όπως μάλιστα αυτά διογκώνονται επιπλέον με εικασίες. Από τη γνωστή κερκυραϊκή οικογένεια των Κουαρτάνων θα πρέπει να γεννήθηκε πριν από το 1500, αφού εντοπίζεται πρώτη φορά στη Ρόδο το 1521 ήδη ως συντηρητής χειρογράφου στον Ναό της Παναγίας στη Λίνδο. Το σίγουρο είναι ότι το 1524 βρίσκεται ιερομόναχος και οικονόμος στο Μοναστήρι του Παντοκράτορος Σωτήρος στις Νυμφές της Κέρκυρας.
Ως άλλος Καισάριος Δαπόντε, ξεκινά να ταξιδεύει για τις υποθέσεις και τα συμφέροντα του μοναστηριού του, φαίνεται όμως πως είχε την περιπλάνηση στο αίμα του. Τα χρόνια 1524-1537, κατά τα οποία γνωρίζουμε τις μετακινήσεις του χάρη στον φάκελο της δίκης του στη Βενετία που διασώθηκε, οργώνει τον τότε ελληνόφωνο χώρο, τουρκοκρατούμενο και ενετοκρατούμενο, από την Κωνσταντινούπολη, στην Κρήτη ως τη Ρώμη και τη Βενετία. Οι περιπέτειες του βίου του περιπλέκονται ακόμη περισσότερο εξαιτίας της οικονομικής δυσπραγίας της οικογένειάς του. Τέσσερις αδελφές σε ηλικία γάμου έστεκαν πάντα δυσβάσταχτο βάρος. Ναυπηγός ο πατέρας του, αναγκάζεται να εργαστεί σε οθωμανικούς ταρσανάδες στην Κωνσταντινούπολη και στην Ηπειρο, όπου και πέφτει θύμα απαγωγής από τουρκαλβανούς πειρατές.
Οικονομικές συναλλαγές με άπιστους, προστριβές με τις ενετικές αρχές, κυρίως τα υπέρογκα έξοδα για τη διάσωση του πατέρα του αβγατίζουν τα χρέη και ο Καρτάνος βρίσκεται στη Βενετία με δίκη να εκκρεμεί σε βάρος του. Ωστόσο δεν θα έμενε στη φυλακή για τρία χρόνια, ανάμεσα σε ποινικούς κρατούμενους, αν δεν διαπληκτιζόταν (τη Σαρακοστή του 1534) και δεν επιτιμούσε δημόσια, μέσα στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων στη Βενετία, τον μητροπολίτη Μονεμβασιάς Αρσένιο, αποστάτη της Ορθοδοξίας και ευνοούμενο των βενετικών αρχών.
«Persona scandalosa de mala qualita» χαρακτηρίζεται στα δικόγραφα ο Καρτάνος. «Κακότροπος σκανδαλοποιός» για τους εχθρούς του, ωστόσο, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, άνθρωπος ανήσυχος και προκλητικός, που θα μπορούσε να αποτελέσει δέλεαρ για νέους έλληνες μυθιστοριογράφους, όσους πάσχουν δήθεν από έλλειψη θέματος. Πού είναι όμως ο έλληνας Ουμπέρτο Εκο;
Το Παλαιά τε και Νέα Διαθήκη, το μοναδικό σωζόμενο έργο του Καρτάνου, συγγράφεται στη φυλακή, αν και δεν αποκλείεται να το είχε ξεκινήσει λίγο νωρίτερα, κατά την αναγκαστική παραμονή του στη Βενετία. Οπως εύστοχα παρατηρεί ο Γ. Κεχαγιόγλου (Η παλαιότερη πεζογραφία μας, τόμος Β1, εκδόσεις Σοκόλη), η παράδοση λογίων ή και ημιλογίων, που συγγράφουν στη φυλακή σημαντικά έργα, είναι μακρά. Μόνο που στον καιρό του Καρτάνου, όπως και στους προηγούμενους αιώνες, οι φυλακισμένοι συγγραφείς επιδίδονται συνήθως σε σχοινοτενή στιχουργήματα.
Εκείνα τα χρόνια όμως στη Βενετία ανθεί το λαϊκό βιβλίο και ο Καρτάνος φιλοδοξεί να δώσει ένα δημοφιλές ανάγνωσμα, θρησκευτικού όμως περιεχομένου, στο πρότυπο του Ανθους των Χαρίτων, που μόλις είχε κυκλοφορήσει (1529). Γι’ αυτό και καταπιάνεται με τη μεταγραφή του ιταλικού Fioretto di tutta la Biblia Historiato, ενός εικονογραφημένου και εκλαϊκευτικού απανθίσματος της Βίβλου. Τα ιταλικά του όμως φαίνεται ότι δεν αρκούν για μια πιστή μετάφραση. Αντ’ αυτής φτιάχνει μια ωραία ελεύθερη διασκευή του ιταλικού προτύπου, στην οποία ενσωματώνει παραθέματα από χρονογραφίες, ευαγγελικά κείμενα και πατερικά συγγράμματα. Προπαντός ποικίλλει την αφήγησή του με εκτενή παραδείγματα από τα Απόκρυφα βιβλία. Καθώς μεταφράζει ο Καρτάνος επεμβαίνει στα δυτικά κείμενα και τα αναμορφώνει προσαρμόζοντάς τα στην ορθόδοξη ερμηνεία. Πρακτική που αιώνες αργότερα θα υιοθετήσει και ο Παπαδιαμάντης, όταν μεταφράζει για τον Γαβριηλίδη άρθρα θεολογικού περιεχομένου.
Στον πρόλογο του πολυσέλιδου βιβλίου του ο Καρτάνος αυτοπαρουσιάζεται, «εγώ ο ευτελής και ανάξιος Ιωαννίκιος ιερομόναχος ο Καρτάνος και μέγας πρωτοσύγκελος Κερκύρων», ενώ λίγο παρακάτω εμφανίζεται ως «όλως αμαθής». Ενας άλλος Μακρυγιάννης που γράφει στην ομιλουμένη, γι’ αυτό και το έργο του έχει τόση απήχηση. Πιστεύεται ότι, κατά τον 16ο αιώνα υπήρξε το πλέον διαδεδομένο βιβλίο σε ολόκληρο τον ελληνόφωνο χώρο, πραγματοποιώντας μέσα σε μία τριακονταετία τουλάχιστον πέντε εκδόσεις: η πρώτη το 1536 και η τελευταία γνωστή το 1567, την οποία επιμελείται ο ίδιος ο Καρτάνος αφαιρώντας όσα χωρία κρίθηκαν ενοχλητικά. Από αυτό συμπεραίνεται ότι θα πρέπει να πέθανε μετά το 1567, άγνωστο το πότε ακριβώς.
Το βιβλίο είναι ένα από τα πρώτα που τυπώνει ο Bartolomeo Zanetti στο ακμαίο τυπογραφείο της οικογένειας. Ο ίδιος θα τυπώσει τις δύο πρώτες εκδόσεις και ο γιος του Christoforo την τέταρτη. Στην τρίτη και πέμπτη εμφανίζεται ως εκδότης ο πατρινής καταγωγής μεγαλέμπορος της Βενετίας Ανδρέας Κουνάδης, που συνεργαζόταν με τους Zanetti αλλά και με άλλους τυπογράφους. Μεταξύ αυτών και ο πεθερός του, Damiano di Santa Maria, ο οποίος και αναλαμβάνει την τρίτη έκδοση.
Αναβρασμό προκαλεί η έκδοση της κατά Καρτάνο Βίβλου. Απέκτησε πλήθος αναγνώστες, που την είχαν «ως έτερον ευαγγέλιον ει μη και περισσότερον». Ο κατ’ εξοχήν επιτιμητής του Καρτάνου, ο ζακύνθιος μοναχός Παχώμιος Ρουσάνος, τον αποκαλεί αιρεσιάρχη και τους οπαδούς του καρτανίτας ή και ιωαννικιανούς. Η Εκκλησία συνηγορεί και καταδικάζει το βιβλίο. Παρά τις περικοπές της πέμπτης έκδοσης, ποτέ δεν δίνεται στον Καρτάνο αρχιερατικό αξίωμα.
Για την Ε. Κακουλίδη-Πάνου η σχέση της με τον Καρτάνο ξεκινά τον Ιούλιο του 1971, όταν βρίσκει συμπτωματικά στα Κρατικά Αρχεία της Βενετίας τον, όπως αποδείχθηκε πολύτιμο για τις πληροφορίες του, φάκελο της δίκης του. Και φτάνει σε αίσιο τέλος με τη φιλολογική έκδοση του έργου, σύμφωνα με την πρώτη έκδοση του 1536. Ετσι ο σημερινός αναγνώστης, έπειτα από 444 χρόνια, έχει στα χέρια του την έκτη έκδοση (αν υποθέσουμε πως δεν υπάρχει κάποια λανθάνουσα), όσο μπορούμε να κρίνουμε, άψογη τυποτεχνικά, με τις οκτώ ξυλογραφίες που κοσμούν και τις πέντε προηγούμενες. Για την καλύτερη προσέγγιση στον ανοίκειο χώρο των θεολογικών και αγιολογικών κειμένων του 16ου αιώνα έχει προβλεφθεί εμπεριστατωμένη εισαγωγή και γλωσσάρι της επιμελήτριας, όπως και γλωσσικό επίμετρο της Ε. Καραντζόλα, που δίνει μια εικόνα της καθομιλουμένης στην τότε ελληνική κοινότητα της Βενετίας.
Ακόμη και αν σήμερα εν πολλοίς αδιαφορούμε για τις διηγήσεις της Βίβλου, θα πρέπει να παραδεχθούμε ότι πρόκειται για έναν ταλαντούχο συγγραφέα με καθόλου ευκαταφρόνητες δημιουργικές ικανότητες και έμπνευση, οι οποίες σε ορισμένα κεφάλαια γίνονται εμφανέστερες. Οπως στο πλάσιμο των απόκρυφων διηγήσεων ή στους «ωφέλιμους λόγους» περί των αμαρτημάτων. Το βιβλίο υπερβαίνει κατά πολύ ένα απλό απάνθισμα θεολογικών κειμένων ή και συμπίλημα λαϊκών διηγήσεων της εποχής χάρη στην αφήγηση του Καρτάνου. Αμεση και παραστατική, όπως υποβάλλει ρητορικά ερωτήματα και τα απαντά προσφεύγοντας στη συνηγορία αγίων προσώπων. Κάποτε μάλιστα καταλήγει διασκεδαστική, με τις πολλαπλές διδακτικές παρεμβολές, όπου ο συγγραφέας σχολιάζει την ηθική των συγκαιρινών του.
Αν το βιβλίο παρ’ ελπίδα βρει ανταπόκριση στο σημερινό αναγνωστικό κοινό, μπορούμε να ελπίζουμε και σε άλλες ανάλογες επανεκδόσεις απρόσιτων και άγνωστων κειμένων.
