Στην Κυβεριάδα, ένα από τα μυθιστορήματα του Στανισλάβ Λεμ (μετάφραση Ροζίτα Σώκου, εκδόσεις Κάκτος, 1987), εξωγήινοι προσεγγίζουν τον μεγάλο κατασκευαστή Τρερλ και του ζητούν να κατασκευάσει τρεις μηχανές για λογαριασμό του βασιλιά τους: «η πρώτη να του λέει παραμύθια περίπλοκα αλλά γαλήνια, η δεύτερη παραμύθια πονηρά και γουστόζικα και η τρίτη παραμύθια με βάθος και γοητεία». Δεν χρειάζεται να βγει κανείς από τον μυθοπλαστικό κόσμο του Λεμ για να βρει μια αναλογία. Οι μηχανές αυτές εκφράζουν τις τρεις τάσεις στο έργο του πολωνού συγγραφέα, που περιλαμβάνει πάνω από 20 μυθιστορήματα επιστημονικής φαντασίας. Κάποια από αυτά είναι αστεία, κάποια σοβαρά. Κάποια διασκεδάζουν τον αναγνώστη, άλλα τον προβληματίζουν. Μερικά είναι ιδιαίτερα ανθρωποκεντρικά, άλλα χρησιμοποιούν ως κεντρικούς ήρωές τους ρομπότ. Κάποια είναι γνωστά και άλλα λιγότερο διάσημα. Το Σολάρις κυκλοφόρησε το 1961 και είναι ένα σοβαρό, βαθύ, περίπλοκο και γοητευτικό, σίγουρα όχι γαλήνιο μυθιστόρημα, που μιλά για τους όρους και τα όρια της ανθρώπινης γνώσης. H κινηματογραφική μεταφορά του από τον Αντρέι Ταρκόφσκι το 1971 έκανε τον Λεμ γνωστό παγκοσμίως, και το ενδιαφέρον του κοινού αναζωπυρώθηκε πέρυσι με μια νέα ταινία, σε σκηνοθεσία Στίβεν Σόντερμπεργκ.
Δυο φορές αυτόχειρας
Ο νεαρός Κέλβιν επιβιβάζεται στο διαστημόπλοιό του για να μεταβεί στον Σολάρις, έναν πλανήτη που έχει ανακαλυφθεί 100 χρόνια πριν από τη γέννησή του. Εκεί οι Γήινοι έχουν στήσει μια βάση, από την οποία παρακολουθούν τη δράση του μοναδικού όντος που κατοικεί τον πλανήτη. Πρόκειται για ένα γιγαντιαίο πλάσμα που καταλαμβάνει σχεδόν όλη την επιφάνεια του πλανήτη, μοιάζει με τον δικό μας Ωκεανό, ωστόσο είναι μια εξελιγμένη οργανική οντότητα. Οταν ο Κέλβιν καταφθάνει στον σταθμό βρίσκει τον έναν αστροναύτη νεκρό και τους άλλους δύο μισοτρελαμένους. Δεν καταφέρνει να καταλάβει πολλά από τα μισόλογά τους, ωστόσο γρήγορα δέχεται έναν περίεργο επισκέπτη: είναι η πρώτη του γυναίκα, η Χάρεϋ, η οποία αυτοκτόνησε γεμίζοντάς τον έκτοτε με τύψεις.
Πείραμα; Παιχνίδι; Εκδίκηση; Κανείς δεν ξέρει τι είναι αυτό που ώθησε τον μοναδικό κάτοικο του Σολάρις να μπει στο υποσυνείδητο των γήινων φιλοξενουμένων του, να επιλέξει τις πιο ενοχικές τους παραστάσεις και να τις ξαναφέρει στη ζωή, αν και μόνο φαινομενικά, καθώς η σύστασή τους είναι διαφορετική από εκείνες των ανθρώπων. Ο κάθε κάτοικος του σταθμού έχει τους δικούς του επισκέπτες, που έχουν γεννηθεί από τις αναμνήσεις του. Οταν προσπαθεί κανείς να τους ξεφορτωθεί εμφανίζονται το επόμενο πρωί δίπλα του σαν να μη συνέβη τίποτε και κουβαλούν την πεποίθηση ότι είναι τα πλάσματα που υποδύονται. Μακριά από τη Γη και τους υπόλοιπους ανθρώπους, όλα μοιάζουν σαν μια δεύτερη ευκαιρία· και ο Κέλβιν ξαναερωτεύεται τη Χάρεϋ, για να τη δει πάλι να αυτοκτονεί, επειδή συνειδητοποιεί ότι δεν είναι αυτή που η ίδια νομίζει.
Οπωσδήποτε πρόκειται για μια περίπλοκη υπόθεση με σκοτεινό κλίμα και ερωτικό υπόβαθρο. Αλλά δεν είναι απλώς μια ιστορία αγάπης· ο Λεμ δεν δημιουργεί έναν ολόκληρο πλανήτη μόνο και μόνο για να δώσει μία ακόμη ευκαιρία σε ένα άτυχο ζευγάρι. «Αν το «Σολάρις» είχε να κάνει μόνο με την αγάπη ενός άντρα για μια γυναίκα – είτε στη Γη είτε στο Διάστημα – δεν θα είχα δώσει αυτόν τον τίτλο!» έχει δηλώσει ο συγγραφέας. «Στο «Σολάρις» προσπάθησα να παρουσιάσω το πρόβλημα μιας επαφής στο Διάστημα με ένα πλάσμα που δεν είναι άνθρωπος ή ανθρωποειδές». Πίσω από το αισθηματικό δίλημμα κρύβεται η ναρκισσιστική αντίληψη του ανθρώπου για τον κόσμο που τον περιβάλλει: «Ξεκινάμε για το Διάστημα έτοιμοι για όλα: για τη μοναξιά, για τις κακουχίες, για την εξάντληση και τον θάνατο. Αν και η ταπεινοφροσύνη δεν μας επιτρέπει να το δηλώσουμε, κατά κανόνα έχουμε μεγάλη ιδέα για τον εαυτό μας. Και όμως, αν το εξετάσουμε πιο προσεκτικά, όλος αυτός ο ενθουσιασμός μας είναι κάλπικος και υποκριτικός. Δεν θέλουμε να κατακτήσουμε το Σύμπαν, θέλουμε να επεκτείνουμε τα σύνορα της Γης μέχρι τα όρια του Σύμπαντος. (…) Το μόνο για το οποίο ψάχνουμε είναι ο Ανθρωπος. Δεν χρειαζόμαστε άλλους κόσμους. Καθρέφτες χρειαζόμαστε. Τους άλλους κόσμους δεν ξέρουμε τι να τους κάνουμε. Με λίγα λόγια, ο δικός μας κόσμος μάς είναι αρκετός· δεν μπορούμε όμως να τον δεχθούμε ως έχει».
Δεν υπάρχει επικοινωνία, άρα ούτε και απαντήσεις. Ο Κέλβιν καταλήγει σε μια θεωρία όπου ο Θεός δεν μας έφτιαξε με σοφία, αλλά ούτε και τυχαία, και σαν τον Ωκεανό πειραματίζεται πάνω μας χωρίς να μπορεί να προβλέψει τα αποτελέσματα ή να ενδιαφέρεται για την ευτυχία μας. «Εσύ είσαι καλός, ο Ωκεανός είναι καλός. Ολοι καλοί είναι» προσπαθεί να τον ηρεμήσει ένας συνάδελφός του. H έλλειψη κακών προθέσεων όμως δεν είναι αρκετή για να χρυσώσει το χάπι, και το μήνυμα του Λεν παραμένει δυσοίωνο, σχεδόν εφιαλτικό.
H σιωπηρή μάχη
Παρά το κάλυμμα της επιστημονικής φαντασίας το Σολάρις βρίσκεται πιο κοντά στην εποχή που γράφτηκε από ό,τι φαντάζεται κανείς. Ο Ψυχρός Πόλεμος ήταν ένα παιχνίδι εντυπώσεων, μια σιωπηρή μάχη που σφραγίστηκε από την ολοκληρωτική έλλειψη επικοινωνίας. H κάθε πλευρά έβλεπε στην άλλη μια παραλλαγή του εαυτού της και η στρατηγική περιοριζόταν στη μίμηση των κινήσεων του απέναντι στρατοπέδου. Περισσότερες από τέσσερις δεκαετίες αργότερα, οι εχθροί άλλαξαν, ωστόσο οι συγκρούσεις παραμένουν και ο περίφημος πλανήτης διατηρεί την επικαιρότητά του.
«Αν ο Λεμ δεν είναι υποψήφιος για το Νομπέλ ως το τέλος του αιώνα» δηλώνει ένας κριτικός το 1983 σε αμερικανικό έντυπο «μάλλον κάποιος θα είπε στους κριτές ότι γράφει επιστημονική φαντασία». Ενα άλλο «μειονέκτημα» στο έργο του Λεμ είναι ότι μεγάλο μέρος του είναι χιουμοριστικό (αξίζει να σημειωθεί ότι τα περισσότερα μυθιστορήματά του γράφτηκαν σε κομμουνιστικό καθεστώς και με αυτόν τον τρόπο κάλυπτε την καυστική κοινωνική του σάτιρα και ξεπερνούσε τη λογοκρισία). Τα μυθιστορήματα του πολωνού συγγραφέα είναι κατά βάση απαισιόδοξα, όταν όμως οι απόψεις αυτές ντύνονται με χιούμορ γίνονται απολαυστικά. Τα Ημερολόγια των Αστρων (μετάφραση Γιώργος Τσακνιάς, εκδόσεις Ποταμός) εκθέτουν μια πολύ διαφορετική πλευρά του ίδιου νομίσματος – και του συγγραφέα.
H συγκεκριμένη έκδοση δεν είναι η πρώτη στη χώρα μας. Για τη μετάφραση χρησιμοποιήθηκε το αγγλικό αλλά και το πολωνικό κείμενο, και έτσι ξεπεράστηκαν τα προβλήματα της πρώτης μετάφρασης, που δεν είχε γίνει απευθείας από τα πολωνικά και είχε προκαλέσει ενστάσεις από τους φίλους του Λεμ. Το Σολάρις πρωτοκυκλοφόρησε πριν από το ’80 σε μετάφραση Ροζίτας Σώκου από τις εκδόσεις Καστανιώτη και, όταν εξαντλήθηκε, επανεκδόθηκε από τον Κάκτο.
