Τα πέντε διηγήματα που απαρτίζουν τις Ιστορίες της Πατρίδος μου δημοσιεύθηκαν για πρώτη φορά σε συνέχειες στην εφημερίδα «Αστήρ» του Σικάγου από τον Μάιο ως τον Νοέμβριο του 1909. Η θερμή υποδοχή τους από τους Ελληνες των ΗΠΑ συνετέλεσε στην επανέκδοσή τους υπό μορφή βιβλίου το 1910. Το γεγονός αυτό έχει ιστορική σημασία, καθώς είναι πιθανότατα το πρώτο ολοκληρωμένο λογοτεχνικό κείμενο που εκδίδεται στα ελληνικά στις ΗΠΑ. Συγγραφέας του βιβλίου είναι ο Ελληνας της διασποράς, λόγιος, λογοτέχνης και πολιτικός, Κωνσταντίνος Καζαντζής. Γεννημένος στα σκλαβωμένα Ιωάννινα το 1864 μεταναστεύει στα 25 του χρόνια στη Νέα Υόρκη, όπου αναπτύσσει έντονη λογοτεχνική και πολιτική δραστηριότητα. Ωστόσο στη νέα του πατρίδα δεν διαμορφώνει μια μεταεθνοτική, οικουμενική ταυτότητα αλλά διατηρεί έντονη τη σχέση εξάρτησης με τον τόπο καταγωγής του, την αλύτρωτη Ηπειρο, αρθρογραφώντας στις κυριότερες και μακροβιότερες ελληνοαμερικανικές εφημερίδες των ΗΠΑ αλλά και συμμετέχοντας στη διοίκηση της κοινοτικής εκκλησίας (Αγία Τριάδα, Νέα Υόρκη) και σε ελληνοαμερικανικές οργανώσεις (Πανελλήνια Ενωση και Πανηπειρωτικός Σύλλογος) με σκοπό την προώθηση των ελληνικών συμφερόντων στις ΗΠΑ. Επιπλέον, πέραν της εθνοτικής του ταυτότητας, ο Καζαντζής αναπτύσσει έναν εθνικισμό ο οποίος οφείλεται τόσο στην εμπειρία του από την αγγλοσαξονική ξενοφοβική συμπεριφορά απέναντι στον μετανάστη όσο και στην ιδεολογική του εγγύτητα προς τη Μεγάλη Ιδέα και την απογοήτευση του από την αδυναμία του ελληνικού κράτους να ποδηγετήσει την ενοποίηση των ελληνικών πληθυσμών που διαβιούν εντός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η απογοήτευσή του αυτή αιτιολογεί την αντιβενιζελική πολιτική δράση του που ακολουθεί τον επαναπατρισμό του (1915) και η οποία καταλήγει στην καταδίκη του σε εσχάτη προδοσία (1917) από την κυβέρνηση Βενιζέλου και την εξορία του ως τον θάνατό του (1927). Η πλούσια πολυπολιτισμική ταυτότητα που διαμορφώνει ως πολιτικός και ως λογοτέχνης ο Καζαντζής λειτουργεί αμφίσημα στην εξέλιξη της ποιητικής και πολιτικής καριέρας του. Οπως γίνεται φανερό μέσα από τις Ιστορίες της Πατρίδος μου, ο συγγραφέας αξιοποιεί τη μεταναστευτική εμπειρία του όχι αναπαριστώντας την αλλά επισημαίνοντας την ιδεολογική διαφοροποίησή του από την επίσημη κρατική πολιτική και τον ελληνικό λογοτεχνικό κανόνα.
Κύριο έναυσμα για τη συγγραφή των αλληλένδετων διηγημάτων του βιβλίου αποτελεί η εμπειρία της ξενιτιάς, όπως ομολογεί ο ίδιος ο συγγραφέας στο προλογικό του σημείωμα. Η ξενιτιά η οποία στην πραγματικότητα είναι αυτοεξορία οφείλεται αφενός στην κοινωνικοπολιτική οπισθοδρόμηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αλλά και της Ελλάδας και αφετέρου στο ναυάγιο των εθνικιστικών βλέψεων μετά το 1897. Αντί όμως της ρεαλιστικής αναπαράστασης της μεταναστευτικής «διαδρομής» του λογοτέχνη στο χωροχρονικό παρόν της χώρας υποδοχής, οι Ιστορίες της Πατρίδος μου μετατοπίζονται θεματολογικά σε μια από τις θρησκευτικά και πολιτικά καταπιεζόμενες ελληνικές κοινότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας του τελευταίου μισού του 19ου αιώνα. Η «πατρίδα» που ο συγγραφέας αναπλάθει μυθιστορηματικά σχετίζεται με τις ρίζες του και τη ζωή του στα Ιωάννινα. Γεωγραφικά αλλά και πολιτισμικά ο «χώρος» όπου διαδραματίζεται το έργο αποτελεί μια μεθόριο από την οπτική γωνία της οποίας ορίζεται αλλά και κρίνεται το μητροπολιτικό κέντρο και η επίσημη πολιτική που αυτό ασκεί. Λογοτεχνικά, το έργο εντάσσεται στο κίνημα του δημοτικισμού και του ηθογραφικού αφηγήματος αλλά επηρεάζεται εξίσου και από την αμερικανική λογοτεχνική παράδοση και συγκεκριμένα από τον γοτθικό αφηγηματικό τρόπο του Πόου και του Χόθορν. Στα διηγήματα του Καζαντζή, η φαντασιακή θέσπιση της κοινωνίας των Ιωαννίνων απειλείται διαρκώς από το γοτθικό στοιχείο, το οποίο λόγω της αμφισημίας του εκφράζει ανατρεπτικές επιθυμίες και πράξεις, οι οποίες συνδέονται με την ελπίδα για κοινωνικοπολιτικές αλλαγές αλλά οδηγούν αναπόφευκτα στον επαναπροσδιορισμό της ταυτότητας της μικρής αυτής πόλης. Μέσα από τη χαρτογράφηση της πόλης των Ιωαννίνων γίνεται φανερός ο σκεπτικισμός του Καζαντζή τόσο για τις λογοτεχνικές όσο και για τις πολιτικές προσπάθειες προσάρτησης των αλύτρωτων περιοχών στο Βασίλειο της Ελλάδας.
Ολα αυτά τα ερωτήματα που ανακύπτουν χάρη στη διασπορική ταυτότητα του Καζαντζή και στις πολλαπλές ιδιότητες με τις οποίες συνέβαλε στο πολιτικό, κοινωνικό και λογοτεχνικό γίγνεσθαι της Ελλάδας και της Αμερικής επιχειρεί να απαντήσει ο καθηγητής Λογοτεχνίας και Πολιτισμού του ΑΠΘ Γιώργος Καλογεράς με την ανά χείρας έκδοση. Η παρουσίαση του έργου του Καζαντζή ολοκληρώνεται με μια άρτια και εμπεριστατωμένη εισαγωγή, στην οποία ο κ. Καλογεράς δεν περιορίζεται στην κριτική ανάλυση των διηγημάτων του συγγραφέα αλλά τοποθετεί το έργο του απέναντι στην ελληνική κοινωνία και στο ευρύτερο ιδεολόγημα του αλυτρωτισμού. Επιπλέον, με αφορμή την περίπτωση του Καζαντζή, επιχειρείται συνολικά η ερμηνευτική θεώρηση του ελληνικού μεταναστευτικού φαινομένου στον Νέο Κόσμο, επαναπροσδιορίζεται η πολυσήμαντη σχέση κέντρου – διασποράς και επανεξετάζεται η αμφισημία της ταυτότητας του ελληνοαμερικανού μετανάστη. Πρόκειται για μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και χρήσιμη μελέτη, η οποία σε συνδυασμό με το κείμενο του Κωνσταντίνου Καζαντζή αποτελεί μια σημαντική απόπειρα αποκατάστασης της ιστορίας του Ελληνισμού των ΗΠΑ.
Η κυρία Ντόρα Τσιμπούκη είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών.
