Από την έκδοση του ριζοσπαστικού για την εποχή του βιβλίου του Ε.R. Dodds Οι Ελληνες και το Παράλογο (εκδόσεις Καρδαμίτσα) έχουν γίνει σημαντικές προσπάθειες για μια πιο ισορροπημένη, λιγότερο επιλεκτική κατανόηση του ψυχισμού των αρχαίων Ελλήνων. Ενα από τα πλέον παραμελημένα μέχρι πρότινος θέματα, αυτό της αρχαίας μαγείας, τα τελευταία είκοσι χρόνια γνωρίζει εκπληκτική άνθηση. Ωστόσο τα αποτελέσματα αυτού του νέου ερευνητικού ενδιαφέροντος δεν έχουν φτάσει στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό. Για τον περισσότερο κόσμο, για παράδειγμα, ο 5ος π.X. αιώνας στην Αθήνα αποτελεί ξεκάθαρα μια εποχή «διαφωτισμού», μια περίοδο κατά την οποία το ανθρώπινο πνεύμα με τη βοήθεια φιλοσόφων, ιστορικών και ποιητών κάνει σαφή βήματα μακριά από τα «οπισθοδρομικά» συμπλέγματα της μυθικο-θρησκευτικής σκέψης. Δεν θα μπορούσαμε να αμφισβητήσουμε την αλήθεια αυτής της άποψης, αλλά πώς πρέπει να τη συμβιβάσουμε με τα πάμπολλα αρχαιολογικά ευρήματα από την ίδια εποχή και περιοχή που μαρτυρούν μια πραγματικά εκρηκτική εξάπλωση μαγικών πρακτικών, πιο συγκεκριμένα την εκπληκτική διάδοση των επονομαζόμενων καταδέσμων; Κατάδεσμος ονομάζεται η πρακτική της συγγραφής μιας κατάρας ή ενός ξορκιού (ορισμένες φορές συνοδεύεται από ένα μαγικό ειδώλιο) που αποσκοπεί στο να υποτάξει το υποψήφιο θύμα στη θέληση του ατόμου που τελεί την τελετή. Το κείμενο μαζί με τα λοιπά μαγικά αντικείμενα τοποθετείται ιδανικά σε έναν τάφο ή σε ένα σημείο που συνδέεται κάπως με τον κάτω κόσμο.
Τελετές μύησης
Ο ελβετός μελετητής Fritz Graf, γνωστός για τα βιβλία του πάνω στην αρχαιοελληνική μυθολογία και θρησκεία, διευθυντής του τμήματος Επιγραφικής του Ohio State University, αναλαμβάνει να απαντήσει στο παραπάνω και σε πολλά παρόμοια ερωτήματα μέσα από το φιλόδοξο βιβλίο του H Μαγεία στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα. Το υλικό του βιβλίου δομείται θεματικά, αν και στο κάθε κεφάλαιο ο συγγραφέας ακολουθεί υποτυπωδώς τη χρονολογική εξέλιξη. Μετά από την εισαγωγή, όπου ερευνάται το θέμα των πηγών και παρατίθεται μια σύντομη ιστορία της έρευνας πάνω στην αρχαία μαγεία, ακολουθεί ένα κεφάλαιο για την ορολογία που χρησιμοποιείται για την περιγραφή των μαγικών πρακτικών και των ατόμων που τις εξασκούν. Τα επόμενο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στο ζήτημα του πώς οι Ελληνες και οι Ρωμαίοι χαρακτήριζαν κάποιον μάγο και τον διέκριναν, για παράδειγμα, από τον μάντη, και τι αυτός ο χαρακτηρισμός υποδήλωνε. Στο τέταρτο κεφάλαιο επαναλαμβάνεται αυτή η διαδικασία, όχι μέσα από την οπτική γωνία της κοινωνίας αλλά από αυτή του μάγου, πώς δηλαδή ο ίδιος ο μάγος αντιλαμβάνεται τον εαυτό του και την «τέχνη» του.
Εδώ εξετάζονται επίσης οι τελετές μύησης των μάγων και συγκρίνονται με αυτές των μυστηριακών λατρειών με τις οποίες έχουν αρκετά κοινά σημεία. Στο πέμπτο κεφάλαιο ο αναγνώστης έρχεται αντιμέτωπος με τις πιο «σκοτεινές» όψεις τις αρχαίας μαγείας, εδώ αναλύεται η πρακτική της κατάδεσης που αναφέραμε παραπάνω και η χρήση μαγικών ειδωλίων (κούκλες βουντού). Ακολουθεί ένα κεφάλαιο για τις λιγότερο απειλητικές για τις σύγχρονες ευαισθησίες πρακτικές της «ερωτικής» βασκανίας και της μαντείας, όπου δίνεται περισσότερο βάρος στις απεικονίσεις της μαγείας στη λογοτεχνία και στα προβλήματα που ανακύπτουν από τη χρήση των λογοτεχνικών κειμένων ως πηγών για τη μελέτη του φαινομένου. Στο τελευταίο κεφάλαιο αναλύονται διάφορα θεωρητικά μοντέλα που προσπαθούν να εξηγήσουν τη φύση των μαγικών τελετουργιών, ποια είναι η βαθύτερη «λογική» που τις διέπει.
Σωσμένα σε πάπυρο
Το βιβλίο είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον όσο και απαιτητικό. Οπως προαναφέραμε, η προσέγγισή του δεν είναι αυστηρά ιστορική και κάθε λίγο ο Graf επανέρχεται στην ίδια περίοδο ή φαινόμενο για να το εξετάσει υπό το πρίσμα ενός συγκεκριμένου θέματος. Γι’ αυτό δεν ευθύνεται αποκλειστικά ο συγγραφέας καθώς το κυρίως υλικό του, τα διασωθέντα σε πάπυρο και άλλα υλικά μαγικά κείμενα δεν χρονολογούνται εύκολα αλλά παρουσιάζουν και πολλαπλά δυσεπίλυτα ερμηνευτικά προβλήματα. Ο συγγραφέας δεν καταφεύγει στον φθηνό εντυπωσιασμό (πράγμα όχι ευκαταφρόνητο σε ένα βιβλίο με αντικείμενο τη μαγεία) ενώ προσπαθεί να αποφεύγει την υπερβολική θεωρητικολογία και τη σχηματοποίηση. Δεν βιάζει τα στοιχεία που έχει στη διάθεσή του, αλλά η επιχειρηματολογία του παρακολουθείται με δυσκολία και είναι μάλλον τεχνική. H κεντρική θέση του Graf είναι ότι η μαγεία είναι ένα σχεδόν διαχρονικό φαινόμενο το οποίο, παρά τους ποικίλους μετασχηματισμούς του, διατηρεί ορισμένα σταθερά γνωρίσματα. H διαχρονικότητά της αποδίδεται στην εξίσου αιώνια ανάγκη του ανθρώπου να αντιμετωπίσει την αβεβαιότητα της ζωής: η μαγεία χρησιμοποιείται για να ελέγξει ή να πληροφορηθεί κανείς το μέλλον, να εξηγήσει φαινόμενα και συμβάντα για τα οποία δεν προσφέρεται άλλη ικανοποιητική εξήγηση. Αυτή η μάλλον υπαρξιστική προσέγγιση είναι ενδιαφέρουσα (θυμίζει την άποψη του Σαρτρ ότι τα συναισθήματα αποτελούν μαγικές απόπειρες του υποκειμένου να αλλάξει τον κόσμο) και τοποθετεί τη μαγεία στον χώρο της αρχαίας θρησκείας.
Εκτός του ότι η μαγεία είναι ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον και με σημαντικότατες κοινωνικές προεκτάσεις θέμα, εξετάζοντας τον κόσμο της μας επιτρέπεται να επαληθεύσουμε τα συμπεράσματα που προκύπτουν από άλλα πεδία μελέτης του αρχαίου κόσμου: για παράδειγμα, η περίφημη δικομανία των Αθηναίων της κλασικής εποχής επιβεβαιώνεται από το πλήθος των δικανικών καταδέσμων τους οποίους πάμπολλοι πολίτες χρησιμοποιούσαν για την εξουδετέρωση των αντιδίκων τους. Τους επόμενους αιώνες οι δικανικοί κατάδεσμοι φαίνεται να χάνουν έδαφος ενώ πολλαπλασιάζονται τα ευρήματα «ερωτικών» καταδέσμων… Πρέπει να σημειώσουμε ότι δίνεται περισσότερο βάρος στα στοιχεία που αφορούν τον ελληνικό κόσμο, κάτι που βέβαια δεν ενοχλεί τον έλληνα αναγνώστη. Πάντως, παρά τις φιλότιμες προσπάθειες του επιμελητή να καταστήσει το κείμενο πιο προσιτό προσθέτοντας ένα χρήσιμο γλωσσάριο και ένα ανθολόγιο με ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα μαγικών κειμένων σε μετάφραση, το βιβλίο αυτό δεν απευθύνεται στον μέσο αναγνώστη. Είναι προϊόν ενός φιλόπονου ακαδημαϊκού και μάλλον θα χρησιμοποιηθεί ευρέως από φοιτητές και πανεπιστημιακούς του κλάδου των κλασικών σπουδών και της ανθρωπολογίας, οι οποίοι και θα εκτιμήσουν δεόντως το εξαιρετικό apparatus criticus και τη με μεράκι δουλεμένη και εμπλουτισμένη ελληνική έκδοση.
