Κενά στη μνήμη υπάρχουν – σαν γλαυκώματα στα μάτια μας.
Μ. Τσβετάγιεβα, «Το ποίημα του βουνού»
(Μετάφραση Γιώργος Κοροπούλης)
«Είναι άνθρωποι που την κακήν ώρα την έχουν μέσα τους»: η καρυωτακική ρήση κάλλιστα θα μπορούσε να χαρακτηρίσει τον ταραχώδη βίο και το άδοξο τέλος της Μαρίνας Τσβετάγιεβα (1892-1941). Ποιήτρια της καρδιάς και ψυχή παιδιόθεν αντιφρονούσα, σφραγίστηκε ανεξίτηλα από τις ιστορικές συγκυρίες της χώρας της και τις αρχές του οικογενειακού της περιβάλλοντος. Θυγατέρα ενός από τους εγκυρότερους ιστορικούς της τέχνης, αυστηρά προσηλωμένου στη δουλειά του (στις ενέργειές του οφείλεται κυρίως η επιτυχής λειτουργία του ιδρύματος Ρουμιάντσεφ, του σημερινού Μουσείου Πούσκιν), και μιας ταλαντούχου μητέρας, αφοσιωμένης στην τέχνη του πιάνου, μυείται από νωρίς στον κόσμο της μουσικής και της λογοτεχνίας. Και σίγουρα δεν έγινε ο μουσικός αστέρας που ονειρευόταν η μητέρα της, αλλά η έντονη μουσικότητα των στίχων της, οι συχνές μουσικές παύσεις, πηγή γοργών και απότομων τονικών εναλλαγών, οφείλουν πολλά σε αυτή τη μουσική παιδεία, είδος πνευματικής γυμναστικής, όσο ψυχαναγκαστική και αν τη θεωρούσε η ίδια, όταν επί ώρες, υπό τη μητρική επίβλεψη, ιδροκοπούσε πάνω στα πλήκτρα.
Η Μαρίνα γνωρίζει από νωρίς τη γεύση της εξορίας, όταν ακολουθώντας με τη μικρότερη αδελφή της τη φθισική μητέρα της βρίσκεται σε διάφορα θέρετρα της Δυτικής Ευρώπης, μπαίνει εσωτερική σε γαλλικά σχολεία της Λωζάννης και του Φριβούργου, στον Μέλανα Δρυμό, και αργότερα, μετά τον θάνατο της μητέρας, σε διάφορα αυστηρά σχολεία της Μόσχας. Πάντως, όλες αυτές οι σκληραγωγήσεις δεν θα την εμποδίσουν να κάνει την κίνηση της μεγάλης χειραφέτησης και να φύγει, δεκαεπτάχρονη, στο Παρίσι για να γνωρίσει από κοντά τη γαλλική λογοτεχνική κίνηση, την οποία ως τότε παρακολουθούσε μέσα από βουλιμικά διαβάσματα. Με την επιστροφή της, και προτού ακόμη τελειώσει το σχολείο, έχει έτοιμη την πρώτη της ποιητική συλλογή, το Βραδινό λεύκωμα (1910). Είναι περίπου η εποχή που γνωρίζει και τον μοιραίο άντρα της ζωής της, τον Ρωσοεβραίο Σεργκέι Εφρόν, τον άντρα που θα γίνει σύζυγός της και πατέρας των τριών παιδιών της. Είναι ίσως ακραίο να το πει κανείς, αλλά η Τσβετάγιεβα, με τις πολλές και διάφορες ομοφυλόφιλες είτε ετεροφυλόφιλες περιπέτειες, μια ζωή κρεμασμένη στα κρόσσια του έρωτα, νιώθοντας αδήριτα την ανάγκη να αγαπηθεί, είτε κοντά στον Σεργκέι είτε μακριά του, υπήρξε βαθύτατα μονογαμική. Ουδέποτε τής πέρασε από τον νου ότι αυτός ο γάμος μπορεί να «λυθεί» για τον οιονδήποτε λόγο, και όταν κάποια στιγμή ο Σεργκέι αποτόλμησε να υπαινιχθεί τον χωρισμό, η αντίδρασή της άγγιξε τόσο τα όρια της παραφροσύνης που εκείνος αναγκάστηκε να υπαναχωρήσει και να παραιτηθεί από την ιδέα της ρήξης: H Μαρίνα ζει από νωρίς στον χώρο του απόλυτου – όλα ή τίποτε. Με την ίδια κτητική, αυταρχική διάθεση θα περιβάλει και τα δύο της παιδιά (η δευτερότοκη Ειρήνη πεθαίνει νωρίς από ασιτία σ’ ένα άσυλο), την Αριάδνη (=Αλια, για τους οικείους) και τον Μουρ (ονοματισμένον έτσι από το ομώνυμο αφήγημα του Ε. Τ. Α. Χόφμαν για τον γάτο Μουρ και τις παράξενες ιστορίες του).
Βίζα για την Τσεχία
Με τον Σεργκέι χωρίζεται από νωρίς μέσα στη δίνη του A’ Παγκοσμίου Πολέμου και, κατόπιν, του Εμφυλίου, της Οκτωβριανής Επανάστασης. Μέσω Ερεμπουργκ μαθαίνει ότι βρίσκεται σώος και αβλαβής στην Πράγα και καταφέρνει με νύχια και με δόντια να πάρει μια βίζα για την Τσεχία, μέσω Βερολίνου, όπου ανθεί η ρωσική εμιγκράτσια (1922). Μετά το καλοκαίρι στο Βερολίνο, ακολουθεί η αυτοεξορία στην Πράγα, στα περίχωρα της Πράγας, για την ακρίβεια, όπου ένας νέος απελπισμένος έρωτας θα της δώσει δύο από τα φλογερότερα ποιήματα του ρωσικού λυρισμού, την «Απόπειρα ζήλειας» και «Το ποίημα του βουνού». Την τριετία στην Πράγα ακολουθεί περίπου μία 15ετία στο Παρίσι (πάντα στα περίχωρα και όχι στο κέντρο της πόλης – αιτία μαρασμού και απόγνωσης για τη Μαρίνα, που προσπαθεί με ελάχιστα μέσα να φέρει βόλτα ένα μίζερο νοικοκυριό και να το εξαγοράσει με την πυρετική σχέση της με την ποίηση, που δεν την αφήνει ποτέ, ακόμη και στις πιο απελπιστικές στροφές του βίου της). Δίπλα της ο Σεργκέι μεταστρέφεται: από λευκορώσος τσαρικός γίνεται φιλοσοβιετικός και ένα είδος διπλού πράκτορα. Εγκαταλείπει την οικογένειά του στη Γαλλία και επιστρέφει στη Σοβιετική Ενωση, όπως και η Αλια, η μεγαλύτερη κόρη του ζεύγους. Και πάλι η Μαρίνα θα παλέψει με λύσσα για να τερματίσει τη 17χρονη εξορία της και να γυρίσει στην πατρίδα, στη Μόσχα, με τον Μουρ (1939). Το καταφέρνει εν μέρει, διότι πάλι η πρωτεύουσα τους είναι απαγορευμένη. Αποκομμένη από τον άντρα της και την κόρη της, που βρίσκεται ήδη σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, οδηγείται με τον Μουρ σε μια σκοτεινή μεριά της Σοβιετικής Ενωσης, στην περιοχή των Τατάρων, σε άθλιες συνθήκες διαβίωσης. Ο κύκλος σφίγγει από παντού και οδηγεί στην τελική λύση: τον Αύγουστο του 1941 η Μαρίνα απαγχονίζεται, αφήνοντας μερικές ύστατες παραγγελίες για την τύχη του Μουρ σε γνωστούς γείτονες.
H τεντωμένη χορδή
Χρόνια αργότερα, με την «τήξη των πάγων», θα εκτιμηθεί η ποιητική φλέβα της Τσβετάγιεβα, αυτή η τεντωμένη χορδή που δεν ηχούσε παρά κάτω από πίεση. Εμεινε η μεγάλη μοσχοβίτισσα ποιήτρια, αντίκρυ στην Πετρουπολίτισσα Αχμάτοβα, στην οποία αφιέρωσε ορισμένα από τα καλύτερα ποιήματά της, έγραψε για τον μεγάλο ποιητή Μπλοκ, ύμνησε την πόλη της, τη Μόσχα, στα Βέρστια (1921) και Βέρστια Ι (1922), άφησε πίσω της και λυρικές πρόζες και αφηγήματα στα οποία στάλαξε σταγόνα σταγόνα τη ζωή της. Εκτίμησε εγκαίρως, όσο λίγοι, τους ομοτέχνους της Μάντελσταμ και Μαγιακόφσκι, αλληλογράφησε με πάθος με τον Ρίλκε και τον Παστερνάκ (μια τριαδική αλληλογραφία υψηλής τάσης που καλό θα ήταν να μεταφραστεί στη γλώσσα μας: φωτίζει τον κάθε αλληλογράφο χωριστά και το τρίο ανεπανάληπτα)· κοντολογίς, η Μαρίνα Τσβετάγιεβα πέρασε σαν κομήτης στα ρωσικά γράμματα και άφησε την πολύτιμη χρυσόσκονή της στην ποίηση και στην πρόζα. Ακόμη δεν έχει τελειώσει η οριστική αποτίμηση της γραφής της, παρά ταύτα έχει σταθεροποιηθεί η θέση της στην τετράδα Παστερνάκ, Αχμάτοβα, Μάντελσταμ, Τσβετάγιεβα, μεγαστέρες της γραφής στη Ρωσία του 20ού αιώνα.
Ο Ανρί Τρουαγιά (γεν. 1911), ειδικευμένος στις μυθιστορηματικές βιογραφίες, αλλά σαφέστατα αντίθετος ιδεολογικά με το σοβιετικό καθεστώς, αφήνει τη χολή του να σκιάζει ανεπίτρεπτα τα γεγονότα και τις καταστάσεις. Υπάρχει έντονη η τάση όλη αυτή η βιογραφία να διαβαστεί σαν παραμύθι, πράγμα που γίνεται και με άλλες του σχετικές εργασίες, με ό,τι καλό ή κακό αυτό συνεπάγεται. Προτιμότερο θα ήταν να επιλεγεί προς μετάφραση κάποια από τις εγκυρότερες εργασίες αναφορικά με το έργο της Τσβετάγιεβα.
Σε ό,τι αφορά την ίδια τη μετάφραση, δυστυχώς χωλαίνει αρκετά και δεν αποφεύγει πολλές κακοτοπιές: εκείνες οι γενικές (της Μαρίνα, της Αναστασία, των κορόνων κτλ.) χαλούν, τουλάχιστον, τη διάθεση του καλόπιστου αναγνώστη, ενώ αρκετές από τις ποιητικές συλλογές ή έργα μένουν αμετάφραστες (στα γαλλικά, π.χ., L’aiglon = ο Αετιδεύς) ή η επιμέλεια του κειμένου αποδεικνύεται ελλιπής (π.χ. ευφράδης). Παρά την εμφανή προχειρότητα της έκδοσης και τις ανεπάρκειες της μετάφρασης, έχουμε ωστόσο μια πρώτη απόπειρα να καταγραφούν αυτή η θυελλώδης ζωή και το έργο μιας μεγάλης ποιήτριας του 20ού αιώνα – και αυτό λίγο δεν είναι.
Η κυρία Λίζυ Τσιριμώκου είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
