Σκιάχτρα και όνειρα
Ακούγεται ίσως παράδοξο, φαίνεται μολαταύτα πως είναι πέρα ως πέρα αληθινό: το πιο διάσημο ανά τον κόσμο αμερικανικό προϊόν μετά ίσως την Coca-Cola ήταν μια χίμαιρα. Η χίμαιρα αυτή, πολυσύνθετη όσο και εξαιρετικά συγκεκριμένη στη χώρα που τη γέννησε, εξήχθη στον υπόλοιπο δυτικό κόσμο με μια ελλειπτική και παραγωγική σε συνειρμούς διατύπωση, που με τον έναν ή τον άλλο τρόπο αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του αιώνα που φεύγει. Ο λόγος βέβαια για το περίφημο αμερικανικό όνειρο, μια κατ’ αρχάς εσωτερική υπόθεση της Αμερικής που εκφυλίστηκε στη συνέχεια σε ιδεολογικό αντίβαρο όλου του δυτικού κόσμου απέναντι στην ολοένα και διευρυνόμενη «κομμουνιστική απειλή».
Ο Philip Roth, ένας από τους μεγαλύτερους εν ζωή αμερικανούς συγγραφείς, έχει κατά την εξέλιξη του ογκώδους έργου του (περισσότερα από 25 βιβλία) εντρυφήσει με ποικίλους τρόπους στη σύγχρονη αμερικανική ιστορία. Με όχημα στα τελευταία του μυθιστορήματα τον χαρακτήρα ενός εβραίου διανοούμενου συγγραφέα, ονόματι Νέιθαν Ζούκερμαν, διείσδυσε στο αμερικανικό φαντασιακό όσο λίγοι ομότεχνοί του, ξεσηκώνοντας πότε την μήνιν του εβραϊκού κατεστημένου και πότε τους διθυράμβους της κριτικής.
Στο Αμερικανικό ειδύλλιο (American Pastoral) ξαναβρίσκουμε τον Ζούκερμαν, λιγότερο πικρόχολο από άλλοτε, περισσότερο συμβιβασμένο με την εβραϊκή του καταγωγή, να αναπολεί για μία ακόμη φορά τα παιδικά του χρόνια στη γενέθλια πόλη γενέτειρα άλλωστε και του ίδιου του Philip Roth , το Νιούαρκ στο Νιου Τζέρσι. Αφορμή για τη βύθισή του στο μακρινό παρελθόν αποτελεί η γραπτή πρόσκληση σε γεύμα, 50 σχεδόν χρόνια από τότε, από το νεανικό του είδωλο, τον Σίμουρ Λίβοβ. Ο Σίμουρ Λίβοβ υπήρξε το πρότυπο όλης της εβραϊκής κοινότητας του Νιούαρκ λόγω των επιδόσεών του στα ομαδικά αθλήματα, αλλά και της ψυχικής και φυσικής του ομορφιάς, κορυφαία έκφραση της οποίας ήταν τα ξανθά του μαλλιά, ιδιαιτερότητα που του χάρισε το παρατσούκλι «ο Σουηδός». Κατά τη διάρκεια όμως του γεύματός τους, λίγο καιρό πριν από τον θάνατό του από καρκίνο, ο Λίβοβ μοιάζει απρόθυμος να εξηγήσει τον λόγο της συνάντησής τους. Η συμμετοχή του Ζούκερμαν σε μια συνεύρεση παλιών συμμαθητών και η συνομιλία του εκεί με τον αδερφό τού Σίμουρ Λίβοβ δίνουν το έναυσμα για τη μυθιστορηματική ανασύνθεση της ζωής του «Σουηδού». Στο εξής ο Philip Roth, διά της πένας του Ζούκερμαν, φτιάχνει ένα μυθιστόρημα μέσα στο μυθιστόρημα τοποθετώντας στο κέντρο του το εξής ερώτημα: Τι μπορεί να πήγε στραβά στη ζωή αυτού του ανθρώπου πάνω στον οποίο είχαμε προβάλει όλοι τις μεγαλύτερες φιλοδοξίες μας; Ή, αλλιώς, τι συνέβη σε τούτη τη χώρα στην οποία επενδύσαμε όλοι τις καλύτερες προσδοκίες μας;
Ο «Σουηδός» Λίβοβ ως ευσυνείδητος νεαρός άφησε τη βολή του και εν μέσω του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου κατατάχτηκε στους Πεζοναύτες. Με τη λήξη του πολέμου δεν ακούει τις σειρήνες για μια λαμπρή καριέρα ως παίκτης του μπέιζμπολ κι επιστρέφει φιλότιμα στον τόπο του ώστε να αναλάβει τη διοίκηση του εργοστασίου κατασκευής γαντιών που με πολλούς κόπους είχε χτίσει ο πατέρας του. Αργότερα ερωτεύεται και παντρεύεται την όμορφη Ντον, τη Μις Νιου Τζέρσι της χρονιάς, και κάνει μαζί της μια χαριτωμένη κόρη, τη Μέρι. Η μικρή θα αποτελέσει στο εξής το καμάρι όλης της οικογενείας, παρά την ύπαρξη ενός μικρού προβλήματος: η Μέρι δεν μιλάει κανονικά, τραυλίζει. Με την πάροδο των ετών το τραύλισμα της μοναδικής τους κόρης γίνεται το επίκεντρο της οικογενειακής τους ζωής, μειονέκτημα που το ζευγάρι προσπαθεί να ξεπεράσει με όποιο μέσο τους παρέχει το φιλελεύθερο οπλοστάσιό τους.
Εν τω μεταξύ έχει έρθει η δεκαετία του ’60. Είναι η εποχή του αντιπολεμικού κινήματος και η Μέρι, αγνοώντας τις λογικές και ήπιες νουθεσίες του πατέρα της, στρατεύεται σε ακραίες επαναστατικές ιδέες. Επιτίθεται λυσσαλέα στους γονείς της και σταδιακά οδηγείται στην παράνοια, που τη συμβολική χρονιά του ’68 κορυφώνεται με μια αδιανόητη για όλους ενέργεια: η νεαρή Μέρι τοποθετεί βόμβα στο τοπικό ταχυδρομείο και ένας άνθρωπος πέφτει νεκρός από την έκρηξη. Η Μέρι εξαφανίζεται και, παρά την αγωνιώδη αναζήτηση του πατέρα της, δεν δίνει σημάδια ζωής. Στο μεταξύ η ζωή του ζευγαριού στους κόλπους της μικρής τους πόλης καταρρακώνεται, η Ντον κλίνεται για ένα διάστημα στο ψυχιατρείο, την ώρα που ολόκληρη η χώρα σπαράζεται από βομβιστικές επιθέσεις και φυλετικές συγκρούσεις. Οταν πέντε χρόνια αργότερα ο Σίμουρ Λίβοβ ξαναβλέπει τη Μέρι, αντικρίζει ένα εντελώς ξένο πλάσμα. Η κόρη του κρύβεται σε ένα βρώμικο εγκαταλελειμμένο σπίτι και, το χειρότερο, το βίαιο εκρηκτικό κορίτσι έχει διαδεχθεί ένα ημιζώντανο σκιάχτρο ταγμένο σε κάποια ακραία ινδουιστική σέχτα. Το μυθιστόρημα τελειώνει με μια παρακμιακή οικογενειακή συγκέντρωση στο σπίτι τους, την ίδια ημέρα που ο Σίμουρ Λίβοβ συνάντησε για τελευταία φορά την κόρη του. Ο εχθρός το ηθικό ρήγμα, η κατάλυση κάθε βεβαιότητας δεν είναι πια «κάπου εκεί έξω», έχει περάσει τις πύλες και βρίσκεται τώρα μέσα τους, μέσα στον καθένα. Οι 500 και βάλε σελίδες του βιβλίου τελειώνουν ακριβώς με το ίδιο ερώτημα στο οποίο όλη αυτή η ανασύνθεση κλήθηκε να απαντήσει: Μα τι το κακό έχει η ζωή τους; Τι, που να πάρει η ευχή, είναι λιγότερο αξιόμεμπτο από τη ζωή των Λίβοβ;
Το Αμερικανικό ειδύλλιο είναι ίσως το ωριμότερο από τα έργα του Philip Roth και σίγουρα ένα από τα καλύτερα. Ιδέες και πρόσωπα που στα χέρια άλλων συγγραφέων θα οδηγούσαν σε μια απλοϊκή απολογία του πουριτανισμού, αποτελούν γι’ αυτόν δύναμη ωριμότητας και, τολμώ να πω, σοφίας. Ολόκληρο το μυθιστόρημα είναι διαποτισμένο από μια αστείρευτη αγάπη για τον ακέραιο άνθρωπο, τον βαθύ σεβασμό του για όσους πίστεψαν σε μια ζωή με όρια, σε μια αδιασάλευτη ύπαρξη όπου ο κόσμος ήταν ένα οικείο μέρος, όπου έφτανε μονάχα να αγωνιστείς, να δουλέψεις και να αγαπήσεις για να κατακτήσεις την ευτυχία. Ο Philip Roth, δίχως την παραμικρή ανάγκη να εμφανίζεται ως προοδευτικός, ριζοσπαστικός ή συντηρητικός, δίνει ένα μυθιστόρημα που είναι ταυτόχρονα ιστορικός, πολιτικός και φιλοσοφικός άθλος.
Το Αμερικανικό ειδύλλιο έγινε δεκτό με ενθουσιασμό στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1997 και χάρισε στον Philip Roth το βραβείο Πούλιτζερ για το 1998. Στη χώρα μας έχουν κυκλοφορήσει επτά ακόμη βιβλία του, από τρεις διαφορετικούς εκδοτικούς οίκους (Πόλις, Ελληνικά Γράμματα, Χατζηνικολή), και αναμένονται ακόμη τέσσερα από τις εκδόσεις Πόλις. Αναζητήστε τα.
Ο κ. Κώστας Κατσουλάρης είναι συγγραφέας. Από τις εκδόσεις Εστία κυκλοφορεί το μυθιστόρημά του «Το σύνδρομο της Μαργαρίτας».
