Παρ’ όλο που τη μιλούν γύρω στα 800 εκατομμύρια άνθρωποι, η αραβική γλώσσα δεν είναι εύκολα προσιτή σε όσους ζουν έξω από τον ισλαμικό κόσμο. Αυτό το προνόμιο να γεννηθεί δηλαδή και να ζήσει ως τα πρώτα νεανικά της χρόνια στο Κάιρο της Αιγύπτου είχε η μεταφράστρια επτά ως τώρα μυθιστορημάτων του Ναγκίμπ Μαχφούζ (βραβείο Νομπέλ Λογοτεχνίας 1988) Πέρσα Κουμούτση. Επιπλέον, σπούδασε τη γλώσσα και την αραβική λογοτεχνία στο πανεπιστήμιο της αιγυπτιακής πρωτεύουσας συγχρόνως με την αγγλική λογοτεχνία και γλώσσα, με συνέπεια να στερεώσει γερά τις γνώσεις της και στις δύο γλώσσες. Η Πέρσα Κουμούτση γράφει:
Μεταφράζοντας Μαχφούζ είναι αναπότρεπτη η διαπίστωση ότι είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός, ο πιο χαρακτηριστικός συγγραφέας όχι μόνο της Αιγύπτου αλλά και μιας συναρπαστικής Ανατολής που η μαγεία της αργοσβήνει λόγω κυρίως των κοινωνικών και πολιτικών μεταβολών που έχουν επέλθει. Το Κάιρο όπου συναντάμε τον πυρήνα της αιγυπτιακής κοινωνίας μέσα στις μικρές και μεγάλες γειτονιές του θα μπορούσε να αντιπροσωπεύσει οποιαδήποτε από τις αραβικές μεγαλουπόλεις που, παρά τις ραγδαίες εξελίξεις των καιρών, προσπαθούν να διατηρήσουν αμιγώς την ταυτότητά τους.
Σχετικά με την εμπειρία μου από την επαφή με το έργο του συγγραφέα στο πρωτότυπο και την προσπάθειά μου να το μεταφέρω όσο γίνεται πιστότερο στην ελληνική γλώσσα, μπορώ να πω ότι η μεταφραστική μου επαφή με την αραβική, μέσω των έργων του Μαχφούζ, εμπεριέχει και μια δόση μαγείας ανακατεμένη με νοσταλγία, καθώς οι ιστορίες που αφηγείται ο συγγραφέας και ο κόσμος που εξεικονίζει είναι «μπολιασμένος» με μια καθημερινότητα που είχα την τύχη να βιώσω όταν ήμουν μικρό παιδί, έφηβη, αλλά και για ένα μέρος της ενηλικίωσής μου. Και είναι ένας κόσμος όπου μέσα του κυριαρχεί η ανεξικακία, η ανοχή, η εγκαρτέρηση, η μακροθυμία μαζί φυσικά με την αγάπη, την αφοσίωση και κυρίως την πίστη προς τον Αλλάχ και τον Προφήτη του.
Ο Μαχφούζ είναι άλλοτε ρεαλιστής, άλλοτε συμβολικός και άλλοτε στα έργα του ο ωμός ρεαλισμός συναντά την ποιητική αλληγορία. Στην Τριλογία του Καΐρου π.χ. όπως και στα Κρυμμένα όνειρα στο Χαν Ελ Χαλίλι και στο Ζουκάκ ελ Μιντάκ ( που θα κυκλοφορήσει και αυτό από τις εκδόσεις Ψυχογιός ), διακρίνουμε τη ρεαλιστική του γραφή, μέσα από αυτή βλέπουμε καθαρά τον τύπο αλλά και την ουσία του τρόπου ζωής του μέσου και λαϊκού ανθρώπου της Αιγύπτου, τους μόχθους, τις ελπίδες, τα όνειρά του.
Στα αλληγορικά ή συμβολικά έργα του όπως Τα παιδιά του Γκεμπελάουι, Μέρες και νύχτες της Αραβίας, Το έπος των Χαραφίς κ.ά. κυριαρχούν τα αιώνια σύμβολα, όπως ο μιναρές, η έρημος, ο Νείλος και σύμβολα που μας παραπέμπουν σε ατμόσφαιρα αέρινη, εξωπραγματική αλλά ταυτόχρονα απτή, αληθινή που μόνο ο Μαχφούζ γνωρίζει τόσο καλά να συνταιριάζει.
Ωστόσο, σε όλα τα βιβλία του χωρίς εξαίρεση, ο Μαχφούζ σκαλίζει με δεξιοτεχνία όλες τις πτυχές της ανθρώπινης ύπαρξης την αγάπη, τη συμπόνια, την αυτοθυσία, αλλά και το μίσος και τον φθόνο, την ανταγωνιστικότητα, την αμφιβολία όλες εκείνες τις πτυχές δηλαδή που ανάγουν τον άνθρωπο σε ένα υπέροχο πλάσμα κατ’ εικόνα του Θεού αλλά και εκείνες που τον ωθούν να συμμαχήσει με το κακό.
Η απόδοση των έργων του Μαχφούζ στη ελληνική κατευθείαν από την αραβική, χωρίς ενδιάμεση γλώσσα για παράδειγμα τη γαλλική ή την αγγλική μειώνει την απώλεια της ομορφιάς του πρωτοτύπου και έτσι προσεγγίζεται περισσότερο η πρωτότυπη μορφή του έργου. Σε αυτό βοηθά σημαντικά και ότι η ελληνική γλώσσα αν και τόσο διαφορετικά δομημένη είναι ίσως η μόνη που διαθέτει τον πλούτο της αραβικής, με συνέπεια να μπορούν να αποδοθούν τα νοήματα ακριβέστερα.
Η γλώσσα που χρησιμοποιεί ο Μαχφούζ είναι απλή και σύνθετη μαζί, πνευματώδης, γλαφυρή, γεμάτη νοήματα και σύμβολα, μας μεταφέρει σε έναν κόσμο μαγικά όμορφο αλλά και συχνά γεμάτο ασχήμια και απελπισία. Γιατί ο κόσμος που ιστορεί ο Μαχφούζ είναι η παγκοσμιότητα σε σμίκρυνση και το έργο του δεν αφορά μόνο τον Αιγύπτιο αλλά και τον μέσο άνθρωπο «όπου γης».
Σε όλα σχεδόν τα έργα του, αλλά κυρίως στα αλληγορικά, η αραβική γλώσσα αποδίδει τέλεια τα νοήματα και τη φιλοσοφία του συγγραφέα, καθώς η αραβική είναι κατ’ εξοχήν η γλώσσα των συμβόλων. Κάθε λέξη εξάλλου που χρησιμοποιεί ο Ναγκίμπ Μαχφούζ δεν είναι τυχαία, την επιλέγει με προσοχή, με αποτέλεσμα η φράση του να γίνεται νυστέρι με το οποίο ανοίγει την ανθρώπινη ψυχή, αποκαλύπτοντας τα πάθη και τις αδυναμίες της αλλά και τα χαρίσματά της.
Θα τολμούσα να πω ότι η γραφή του Μαχφούζ αποτελεί ένα αραβούργημα λέξεων και νοημάτων όπου κυριαρχεί ο άνθρωπος «με ό,τι ζει και ό,τι ονειρεύεται».
Τέλος, θα ήθελα να προσθέσω ότι στο έργο του Μαχφούζ μεγάλο ρόλο παίζει και το Κοράνι και η σχέση του συγγραφέα με τη θρησκεία, χωρίς αυτό να σημαίνει θρησκοληψία ή φανατισμό. Υπάρχει πάντα σεβασμός προς το θείο αλλά και μια συγκαλυμμένη κριτική στάση απέναντι στον τρόπο που ο πιστός αντιλαμβάνεται τη θρησκεία του και όχι μόνο ο μουσουλμάνος πιστός αλλά ο πιστός κάθε θρησκείας. (Βλέπε Τα παιδιά του Γκεμπελάουι.) Ετσι σε άλλα βιβλία του κυριαρχεί η θρησκευτικότητα και σε άλλα διακρίνεται μια αμυδρή επίκριση που πολλοί ίσως ερμηνεύουν ως αμφισβήτηση ή αμφιβολία.
* Τα βιβλία του Ναγκίμπ Μαχφούζ που κυκλοφορούν σε μετάφραση Πέρσας Κουμούτση από τις εκδόσεις Ψυχογιός είναι: Το παλάτι των επιθυμιών, Τα παιδιά του Γκεμπελάουι, Μέρες και νύχτες της Αραβίας, Το έπος των Χαραφίς, Φλυαρία πάνω στον Νείλο, Κρυμμένα όνειρα στο Χαν Ελ Χαλίλι.
