Φονικός, υπερόπτης, ζηλότυπος, εγκληματικός, γέννημα εχιδνών και δυσεβής χαρακτηρίζεται ο εβραϊκός λαός στα εγκώμια και στα μεγαλυνάρια που ψάλλονται τη Μεγάλη Πέμπτη, τη Μεγάλη Παρασκευή και το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου. Και όμως την ίδια ώρα ακούγονται τα λόγια του ίδιου του Χριστού που επάνω στον Σταυρό απευθυνόμενος στον Θεό λέει: «Αφες αυτοίς, πάτερ Αγιε· ου γαρ οίδασι τι ποιούσιν». Οι έλληνες πολίτες εβραίοι το θρήσκευμα, με πρώτο τον πρόεδρο του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδος κ. Μωυσή Κωνσταντίνη, ζητούν την κατάργηση των κειμένων της Μεγάλης Εβδομάδας, τα οποία, όπως επισημαίνει, προάγουν τον αντισημιτισμό. Ο Μητροπολίτης Αυστρίας του Οικουμενικού Πατριαρχείου κ. Μιχαήλ απαντά ότι ο αντισημιτισμός στην Ορθόδοξη Εκκλησία έχει θεωρητικό χαρακτήρα και επισημαίνει ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία και ιδιαίτερα η Εκκλησία της Ελλάδος ήταν αυτή που περιέθαλψε και διέσωσε χιλιάδες εβραίους από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Τα κείμενα
Τη Μεγάλη Πέμπτη, τη M. Παρασκευή και το M. Σάββατο τα Ευαγγέλια περιγράφουν στους πιστούς τη σύλληψη του Χριστού, τη Σταύρωση, τον ενταφιασμό και την Ανάστασή του και εναλλάσσονται με ύμνους, εγκώμια και μεγαλυνάρια, τα οποία αφηγούνται τα δραματικά συναισθήματα των πιστών. Και αυτά τα συναισθήματα στρέφονται κυρίως κατά των Εβραίων αφού οι ερμηνευτές του ισραηλιτικού νόμου δεν δέχθηκαν τον Χριστό, φοβήθηκαν την αναγνώρισή του από τον λαό και μεθόδευσαν τη σύλληψη και την τιμωρία του από τους ρωμαίους κατακτητές.
Ετσι, τη Μεγάλη Πέμπτη ο Ιούδας και οι ομοεθνείς του Εβραίοι αποδίδονται με την περίφραση γέννημα εχιδνών: «Γέννημα εχιδνών, αληθώς, ο Ιούδας, φαγόντων το μάννα εν τη ερήμω και γογγυζόντων κατά του τροφέως…». Λίγες στιγμές αργότερα υπενθυμίζεται ότι «σήμερα τω Σταυρώ προσήλωσαν οι Ιουδαίοι τον Κύριον, τον διατεμώντα την θάλασσαν ράβδω και διαγαγώντα αυτούς εν τη ερήμω». (Σήμερα οι Ιουδαίοι σταύρωσαν πάνω στον Σταυρό τον Κύριο, αυτόν που έκοψε στα δύο τη θάλασσα με το ραβδί και τους οδήγησε – από τη δουλεία της Αιγύπτου – στην έρημο).
Τη Μεγάλη Παρασκευή, όταν οι πιστοί «κηδεύουν» σε αναστάσιμη ατμόσφαιρα τον Θεάνθρωπο, τα συναισθήματά τους είναι ακόμη πιο οδυνηρά. Ετσι, στον Επιτάφιο Θρήνο οι Εβραίοι και πάλι εγκαλούνται:
– «Αντί αγαθών, ων εποίησας, Χριστέ, τω γένει των Εβραίων, σταυρωθήναί σε κατεδίκασαν, όξος και χολήν σε ποτίσαντες. Αλλά δος αυτοίς, Κύριε, κατά τα έργα αυτών, ότι ου συνήκεν την σην συγκατάβασιν». (Αντί για τις ευεργεσίες που προσέφερες στο γένος των Εβραίων αυτοί σε καταδίκασαν σε σταυρικό θάνατο και σε πότισαν χολή και ξίδι. Αλλ’ εσύ να τους ανταποδώσεις σύμφωνα με τα δικά τους έργα, διότι δεν θέλησαν να καταλάβουν τη δική σου συγκατάβαση.)
– «Επί τη προδοσία ουκ ηρκέσθησαν, Χριστέ, τα γένη των Εβραίων, αλλ’ εκίνουν τας κεφαλάς αυτών μυκτηρισμόν και χλεύην προσάγοντες. Αλλά δος αυτοίς, Κύριε, κατά τα έργα αυτών, ότι κενά σου εμελέτησαν». (Οι Εβραίοι δεν αρκέστηκαν στην προδοσία σου, Χριστέ, αλλά κουνούσαν τα κεφάλια τους, προσφέροντάς σου χλευασμό και μυκτηρίσματα. Αλλ’ απόδωσε σ’ αυτούς, Κύριε, σύμφωνα με τα έργα τους, διότι σχεδίασαν εναντίον σου πράγματα ανυπόστατα και άδικα.)
– «Των θεοκτόνων ο εσμός, Ιουδαίων έθνος το άνομον (…)». (Ο συρφετός των θεοκτόνων, το άνομο έθνος των Ιουδαίων.)
– «Ολέθριος σπείρα θεοστυγών, προνηρευομένων θεοκτόνων συναγωγή (…)». (H ολέθρια σπείρα των θεομίσητων [Ρωμαίων] και η πονηρή συναγωγή των θεοκτόνων.)
Στον Επιτάφιο Θρήνο, ένα εξαιρετικό ποιητικό κείμενο, οι Ιουδαίοι και πάλι στιγματίζονται για την αγνωμοσύνη και την απιστία τους:
– «Αλαζών Ισραήλ, μιαιφόνε λαέ, τι παθών τον Βαραββάν ηλευθέρωσας, τον Σωτήρα δε παρέδωκας σταυρώ». (Λαέ του Ισραήλ, φονικέ και υπερόπτη, ελευθέρωσες τον Βαραββά και τον Σωτήρα παρέδωσες στον σταυρό.)
– «Φθονουργέ, φονουργέ και αλάστορ λαέ (…)». (Ζηλότυπε, εγκληματικέ και ασεβέστατε λαέ του Ισραήλ, ντροπή σου για ό,τι έκανες…)
– «Αραβιανόν, σκολιώτατον γένος Εβραίων, έγνως την ανέγερσιν του ναού. Διά τι κατέκρινας τον Χριστόν;». (Γένος των Εβραίων, διεστραμμένον, άγριον σαν τους Αραβες, γνώριζες ότι ο ναός θα ηγείρετο εκ νέου, θα ανίστατο το Σώμα του Χριστού. Γιατί λοιπόν κατεδίκασες σε θάνατο τον Χριστό;)
Οι Εβραίοι
Οι έλληνες εβραίοι έχουν ζητήσει επανειλημμένως την κατάργηση αυτών των κειμένων. Οπως επισημαίνει στο «Βήμα» ο πρόεδρος του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου κ. Μωυσής Κωνσταντίνης «μέσα στο πνεύμα συνεργασίας των θρησκειών, που έχει τόσο έντονα αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια, η ελληνόφωνη Ορθόδοξη Εκκλησία θα πρέπει να εξετάσει και να εξαλείψει οτιδήποτε δημιουργεί εχθρότητα μεταξύ των πιστών των θρησκειών και μάλιστα των μονοθεϊστικών». Ο ιουδαϊσμός, προσθέτει «σέβεται τα ιερά κείμενα άλλων θρησκειών. Υπάρχουν, όμως κείμενα που έχουν διαμορφωθεί κατά τη διάρκεια των αιώνων, τα οποία σ’ όλες τις θρησκείες υφίστανται αναθεωρητική διαδικασία. H ελληνική θεολογική επιστήμη έχει επισημάνει κείμενα σε τροπάρια κτλ. τα οποία, υπηρετώντας έμμονες προκαταλήψεις, δημιουργούν πνεύμα εχθρότητας, μισαλλοδοξίας και διωγ
μού κατά των Εβραίων».
Οι ορθόδοξοι
Ο Μητροπολίτης Αυστρίας του Οικουμενικού Πατριαρχείου κ. Μιχαήλ επισημαίνει ότι «από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες η αρνητική εικόνα που υπάρχει γύρω από το πρόσωπο του Ιούδα συνταυτίζεται με τον ιουδαϊσμό, τους Ιουδαίους και κατ’ επέκτασιν με τους Εβραίους. Το γεγονός αυτό διατυπώνεται καθαρά στην υμνολογία της Ορθοδόξου Εκκλησίας τη Μεγάλη Εβδομάδα, με αποκορύφωμα τη λειτουργία των 12 Ευαγγελίων, όπου οι υμνογράφοι εναλλάσσουν συνεχώς τις λέξεις Ιούδας και Ιουδαίοι. Οπωσδήποτε μπορούμε να πούμε ότι στην Εκκλησία υπάρχει μια δόση αντισημιτισμού η οποία όμως με κανέναν τρόπο δεν νοείται να συγκριθεί με τον αντισημιτισμό της Δύσεως, κορυφαία έκφραση και έκφανση του οποίου υπήρξε το Ολοκαύτωμα του B´ Παγκοσμίου Πολέμου». Αντίθετα, επισημαίνει, «στην περίοδο του Ολοκαυτώματος η Ορθόδοξη Εκκλησία και ιδιαίτερα η Εκκλησία της Ελλάδος έδειξε ότι ο αντισημιτισμός της έχει μόνο θεωρητική διάσταση, δεδομένου ότι στην πράξη η Εκκλησία είναι εκείνη η οποία με κάθε τρόπο και μέσο προσπάθησε να σώσει το ελληνικό εβραϊκό στοιχείο, γεγονός που και εν μέρει το επέτυχε χάρις στην προσωπική παρέμβαση στις τότε αρχές της Κατοχής του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού, του πρώην Αρχιεπισκόπου Χρυσάνθου, του Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Γενναδίου και άλλων αρχιερέων της επικράτειας».
Οι επιστήμονες
Ο καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ κ. Δημήτρης Καϊμάκης δηλώνει ότι στα κείμενα αυτά «δεν υπάρχει αντισημιτισμός διότι προέρχονται από μια εποχή όπου δεν είναι αναπτυγμένο το στοιχείο του αντισημιτισμού έτσι όπως το εννοούμε σήμερα. Πρόκειται για κείμενα» προσθέτει «τα οποία παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο Βυζάντιο και δεν είναι τίποτε άλλο παρά δραματικές παραστάσεις της τότε εποχής».
Ο ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου της Κρήτης κ. Θεοχάρης Δετοράκης τονίζει ότι τα «μεγαλυνάρια αυτά είναι το χρονικώς τελευταίο είδος της βυζαντινής υμνογραφίας. Πότε ακριβώς και με ποιον τρόπο εισήχθησαν στη λειτουργική τάξη δεν είναι γνωστό».
