Αν ο εικοστός αιώνας σημαδεύτηκε καίρια από την, θεωρητική και πρακτική, άνοδο και πτώση του ιστορικού εγχειρήματος του μαρξισμού, ο θεωρητικός λόγος του Ernesto Laclau όπως εκφράζεται στο βιβλίο του Για την επανάσταση της εποχής μας είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα συμβολή στην κατανόηση τόσο των ιστορικών αλλαγών των τελευταίων δέκα χρόνων (πτώση των σοσιαλιστικών καθεστώτων, τέλος του Ψυχρού Πολέμου) όσο και των προοπτικών που ανοίγονται για μια μεταμαρξιστική κατανόηση των σύγχρονων κοινωνικών και πολιτικών διεργασιών. Ο Ernesto Laclau, αργεντινής καταγωγής, είναι καθηγητής της Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Essex στην Αγγλία και από τους πιο σημαντικούς θεωρητικούς της μεταμαρξιστικής σκέψης στον αγγλοσαξονικό χώρο. Τόσο το παρόν όσο και το προηγούμενο βιβλίο του (μαζί με τη Chantal Mouffe) με τον τίτλο Ηγεμονία και σοσιαλιστική στρατηγική (Verso, Λονδίνο 1985) συζητήθηκαν έντονα, αφού τόλμησαν να αμφισβητήσουν τις περισσότερες από τις «ιερές αγελάδες» της δογματικής μαρξιστικής διανόησης. Το βιβλίο του Laclau, σε πολύ καλή μετάφραση, επιμέλεια και εισαγωγή του Γιάννη Σταυρακάκη, δίνει την ευκαιρία στο ελληνικό κοινό να γνωρίσει μία από τις πιο σημαντικές προσπάθειες επαναστοχασμού τόσο της έννοιας του πολιτικού γενικά όσο και της ανάγκης άρθρωσης ενός νέου, μη δογματικού λόγου για την Αριστερά.
Αυτός ο λόγος, κατά την άποψη του Laclau, περιστρέφεται γύρω από μερικούς βασικούς θεωρητικούς άξονες, οι οποίοι ταυτόχρονα έχουν ενδιαφέρουσες προεκτάσεις για τις καθημερινές πολιτικές πρακτικές. Ενας από αυτούς τους άξονες, παραδείγματος χάριν, είναι η ιστορική ανάγκη (για την Αριστερά αλλά και γενικότερα) για «την αποδόμηση της περιοριστικής επιλογής ανάμεσα στη ρύθμιση από την αγορά και στην κοινωνική ρύθμιση», για έναν εναλλακτικό δηλαδή δρόμο πέρα από τον νεοφιλελεύθερο «φετιχισμό» της ελεύθερης αγοράς και από τον «κρατισμό» του κομμουνισμού και της σοσιαλδημοκρατίας. Και ενώ αυτό μπορεί να μοιάζει κοινότοπο σαν πρόταση, ο Laclau τεκμηριώνει την ανάλυσή του συστηματικά και υπομονετικά, βαθύς γνώστης της μοντέρνας παράδοσης των κοινωνικών επιστημών και της φιλοσοφίας, με ένα λόγο που δεν έχει σχέση με πολιτικές εξαγγελίες και εφήμερες πολιτικές αναλύσεις. Ενα λόγο βεβαίως θεωρητικό, δύσκολο, που απαιτεί να διαβαστεί προσεκτικά και να συζητηθεί ψύχραιμα όχι σαν πολεμική , αλλά που θα ανταμείψει την προσπάθεια του αναγνώστη με μια ενδιαφέρουσα, διαφορετική οπτική γωνία κατανόησης των σύγχρονων πολιτικών φαινομένων. Γιατί αυτό που προτείνει ο Laclau είναι η εγκατάλειψη όχι της ιδέας του σοσιαλισμού γενικά (όπως οι διάφορες νεοφιλελεύθερες θεωρίες) αλλά της συγκεκριμένης αντίληψης του σοσιαλισμού σαν ένα συνολικό, συνεκτικό, αυτόνομο σχέδιο μιας κοινωνικής ουτοπίας που κατέληξε στο πολιτικό τερατούργημα του «υπαρκτού σοσιαλισμού».
Αυτό δηλαδή που προτείνει και τεκμηριώνει ο Laclau είναι ότι ο σοσιαλισμός στις σημερινές ιστορικές συνθήκες μπορεί να εννοηθεί μόνο σαν μέρος ενός ευρύτερου σχεδίου ριζοσπαστικής δημοκρατίας (ο όρος δικός του) το οποίο μόλις έχει αρχίσει. «Η συνάρθρωση ενός ριζοσπαστικού δημοκρατικού εναλλακτικού προτάγματος για τον εικοστό πρώτο αιώνα απαιτεί αναρίθμητες ρηματικές (discursive) παρεμβάσεις, που κυμαίνονται από την πολιτική με την τρέχουσα σημασία του όρου ως τα οικονομικά και από την αισθητική ως τη φιλοσοφία. Δεν μπορεί παρά να αποτελέσει το έργο μιας ολόκληρης γενιάς για τα επόμενα χρόνια» (σελ. 15). Να σημειώσουμε εδώ ότι για τον Laclau η δημοκρατία δεν είναι απλώς μια παγιωμένη κατάσταση ή ένα σύστημα διακυβέρνησης εγγυημένο ως «φυσικό» δικαίωμα των πολιτών αλλά η ίδια η καταστατική δυνατότητα αμφισβήτησης του status quo και το ανοικτό πεδίο του ανταγωνισμού των διαφορετικών πολιτικών λόγων στην προοπτική της προσωρινής τους (λόγω της περιοδικής ανακατανομής της εξουσίας) πολιτικής ηγεμονίας.
Το έργο όμως αυτό, του οποίου το παρόν βιβλίο δεν είναι παρά ένα πολύ μικρό κομμάτι, απαιτεί να ξανασκεφτούμε, και σε πολλά σημεία να ξεπεράσουμε, τα ήδη υπάρχοντα θεωρητικά εργαλεία προς την κατεύθυνση ενός μεταμαρξιστικού (ο όρος του Laclau) λόγου, προς μια αποδομητική ανάγνωση της παράδοσης των κοινωνικών επιστημών και της φιλοσοφίας. Οροι όπως μεταμαρξισμός ή αποδόμηση δεν χρησιμοποιούνται εδώ με την πρόθεση της καταστροφής ή της αναγκαστικής απόρριψης κάποιων παραδόσεων της σύγχρονης σκέψης που είναι, ούτως ή άλλως, σημαντικές αλλά της επανερμηνείας και επανανοηματοδότησής τους, της διαφορετικής δηλαδή ανάγνωσής τους. Οπως σημειώνει ο Σταυρακάκης σε σχέση με την «περιβόητη» κρίση της Αριστεράς και τη δουλειά του Laclau, «τόσο η ανάλυση όσο και η υπέρβαση αυτής [της κρίσης] εξαρτάται από την ικανότητά μας να εκμεταλλευτούμε θεωρητικοπολιτικά τις σύγχρονες εξελίξεις στον χώρο της θεωρίας (από τη φουκωική γενεαλογία ως τη λακανική ψυχανάλυση, τη μετα-αναλυτική φιλοσοφία, την αποδόμηση και τον μετα-στρουκτουραλισμό εν γένει)» (σελ. 22).
Αυτή η προσπάθεια εμπλουτισμού του θεωρητικού λόγου και της δημιουργίας νέων θεωρητικών εργαλείων είναι φανερή, χωρίς βεβαίως να μπορεί να εξαντληθεί, στα κείμενα του Laclau που είναι συγκεντρωμένα σε αυτόν τον τόμο. Από το κεντρικό κείμενο με τον ομώνυμο τίτλο «Για μια ριζοσπαστική δημοκρατία», όπου διαπραγματεύεται σε βάθος τους όρους και τις κατηγορίες της θεωρητικής του προσέγγισης σε σχέση με τις παραδόσεις (μαρξιστικές και όχι μόνο) από τις οποίες ο ίδιος προέρχεται, ως τα επιμέρους κείμενα που ασχολούνται με θέματα όπως η ιδεολογία, το ερώτημα της νεωτερικότητας και της μετα-νεωτερικότητας, οι σχέσεις ψυχανάλυσης και πολιτικής, η επανερμηνεία της σύγχρονης έννοιας της δημοκρατίας και το νόημα του σοσιαλισμού, οι σύγχρονες θεωρίες της γλώσσας και η αποδόμηση, το κοινωνικό υποκείμενο και η δομή των σύγχρονων καπιταλιστικών κοινωνιών και η επιστημολογική συγκρότηση των κοινωνικών επιστημών σήμερα. Μαζί με αυτά υπάρχει μια πολύ κατατοπιστική εισαγωγή στο έργο του Laclau από τον Γιάννη Σταυρακάκη, ένα άρθρο – απάντηση του σημαντικού (αλλά άγνωστου στην Ελλάδα) θεωρητικού Slavoj Zizek και μια σειρά από ενδιαφέρουσες συνεντεύξεις που φωτίζουν διάφορες πλευρές των απόψεων του Laclau τόσο για θεωρητικά όσο και για πρακτικά πολιτικά ζητήματα. Σημειώνουμε λοιπόν εδώ την έκδοση στα ελληνικά ενός βιβλίου το οποίο ανοίγει νέες προοπτικές στην κατανόηση της έννοιας του πολιτικού και το οποίο απευθύνεται όχι μόνο στον ειδικό ερευνητή αλλά και σε όλους όσοι ενδιαφέρονται να κατανοήσουν, χωρίς δογματισμούς και προκαταλήψεις, τη συλλογική μοίρα των σύγχρονων κοινωνιών στο τέλος του εικοστού αιώνα.
Ο κ. Ηρακλής Μαυρίδης είναι διδάκτωρ Κοινωνιολογίας – Φιλοσοφίας.
