Οι βαφές που σκοτώνουν τη θάλασσα

mpitsi@dolnet.gr

Τα αποτελέσματα έρευνας ελλήνων επιστημόνων στο πλαίσιο ευρωπαϊκού προγράμματος για τα βιοκτόνα των υφαλοχρωμάτων στο θαλάσσιο περιβάλλον οδήγησαν την Αγγλία και τη Δανία στο να απαγορεύσουν δύο τοξικές ενώσεις που χρησιμοποιούνται στα χρώματα βαφής σκαφών και πλοίων! Καθώς εντοπίστηκε ότι από τη φωτοδιάσπαση των βιοκτόνων ουσιών Irgarol 1051 και Sea nine 211 από το ηλιακό φως σχηματίζονται πολύ πιο τοξικές ενώσεις στο θαλασσινό νερό, η χρήση των δύο βιοκτόνων στα υφαλοχρώματα απαγορεύθηκε με απόφαση της βρετανικής κυβέρνησης και της κυβέρνησης της Δανίας. Τα αποτελέσματα της έρευνας που πραγματοποίησε το Τμήμα Χημείας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων έχουν ήδη σταλεί στα υπουργεία ΠΕΧΩΔΕ, Ναυτιλίας και Υγείας ώστε να ληφθούν μέτρα για το περιβάλλον και τη δημόσια υγεία στην Ελλάδα. Οπως επισημαίνει μιλώντας στο «Βήμα» ο επικεφαλής της ελληνικής ερευνητικής ομάδας κ. Τριαντάφυλλος Αλμπάνης, υψηλές συγκεντρώσεις ενώσεων που λειτουργούν ως βιοκτόνα νέας γενιάς (σε αντικατάσταση των οργανοκασσιτερικών ενώσεων και των ΤΒΤ) στα χρώματα βαφής πλοίων εντοπίστηκαν κυρίως στην Ελευσίνα, στη μαρίνα της Καλαμαριάς στη Θεσσαλονίκη, στις μαρίνες του Πειραιά και στο λιμάνι της Πάτρας – τόσο στο θαλασσινό νερό όσο και στο ίζημα. Πάντως οι συγκεντρώσεις που ανιχνεύθηκαν στις περισσότερες περιπτώσεις δεν ήταν αρκετά υψηλές ώστε να αποτελούν άμεση απειλή για τα εκτιθέμενα οικοσυστήματα στη χώρα μας. Ωστόσο αναμένεται ότι θα αυξηθεί η χρήση των βιοκτόνων νέας γενιάς, άρα και των συγκεντρώσεών τους στο θαλάσσιο περιβάλλον, λόγω της απαγόρευσης της χρήσης οργανοκασσιτερικών ενώσεων που δρουν ως βιοκτόνα σε αντιρρυπαντικά συστήματα πλοίων από 1ης Ιανουαρίου 2003. «Για τον λόγο αυτόν είναι επιτακτική η ανάγκη – λόγω της τοξικής δράσης τους – να ληφθούν εγκαίρως μέτρα και στην Ελλάδα» επισημαίνει ο ερευνητής. Σήμερα «Το Βήμα» παρουσιάζει τα αποτελέσματα του τριετούς (Φεβρουάριος 1999 – Φεβρουάριος 2002) ερευνητικού προγράμματος της Ευρωπαϊκής Ενωσης MAST ΙΙΙ PL971620 με τίτλο «ACE: Assessment of antifouling agents in coastal environments» («Εκτίμηση και προσδιορισμός των βιοκτόνων υφαλοχρωμάτων στο θαλάσσιο περιβάλλον»).

Η αλλαγή της ευρωπαϊκής νομοθεσίας το 1988 και η απαγόρευση της χρήσης των οργανοκασσιτερικών ενώσεων (organotins) και ιδιαίτερα των triorganotins (TBTs) στα χρώματα βαφής και συντήρησης (υφαλοχρώματα) σκαφών και πλοίων με μήκος μικρότερο των 25 μέτρων προκάλεσαν τη χρήση και εφαρμογή πολλών οργανικών δραστικών βιοκτόνων χωρίς να έχουν ελεγχθεί σε βάθος οι επιπτώσεις τους στο θαλάσσιο περιβάλλον και ιδιαίτερα στις παράκτιες περιοχές των ευρωπαϊκών χωρών. Τα κυριότερα προϊόντα που χρησιμοποιούνται σήμερα στα υφαλοχρώματα ανήκουν στις ενώσεις του χαλκού και στα οργανικά βιοκτόνα. Η χρήση ενώσεων χαλκού και οργανικών βιοκτόνων έχει δώσει τα τελευταία χρόνια μεγάλη ώθηση στην αγορά υφαλοχρωμάτων, των οποίων τα κυριότερα δραστικά συστατικά είναι οι χημικές ενώσεις: Irgarol 1051, dischlofluanid, chlorothalonil, Sea nine 211, diuron zineb και zinc pyrithione. Οι τελευταίες τρεις ενώσεις χρησιμοποιούνται και στη γεωργία ως μυκητοκτόνα.

* Τι έδειξαν οι έλεγχοι

Για τον έλεγχο και τη διευκρίνιση όλων των πιθανών περιβαλλοντικών προβλημάτων από τις ενώσεις και τα βιοκτόνα αυτά που περιέχονται στα υφαλοχρώματα η Ευρωπαϊκή Ενωση χρηματοδότησε το ερευνητικό έργο στο οποίο συμμετείχαν επτά ερευνητικές ομάδες από τις ευρωπαϊκές χώρες: Αγγλία (Marine Laboratory of Plymouth, υπεύθυνος J. Readman), Ισπανία (CID-CSIC Barcelona, υπεύθυνος D. Barcelo), Ολλανδία (Free University of Amsterdam, υπεύθυνος Β. van Hattum), Γαλλία (IFREMER de Nantes, υπεύθυνος J. Tronczynski), Σουηδία (University of Geteborg, υπεύθυνος Η. Blanc), Δανία (ΚΙΜ, υπεύθυνος Κ. Gustavson) και Ελλάδα (Τμήμα Χημείας, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων).

Ειδικά η ερευνητική ομάδα του Τμήματος Χημείας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, με επικεφαλής τον αναπληρωτή καθηγητή κ. Τρ. Αλμπάνη και με τη συμμετοχή του διδάκτορος κ. Ιω. Κωνσταντίνου, της ερευνήτριας κυρίας Δήμητρας Λαμπροπούλου και του ερευνητή κ. Β. Σακκά, εργάστηκε στην ανάπτυξη τεσσάρων νέων αναλυτικών τεχνικών και στον διαχρονικό έλεγχο για την περίοδο 1999-2001 σε 11 σημεία συντήρησης και σε λιμάνια στην Ελλάδα. Ιδιαίτερα όμως σημαντική ήταν η συμβολή τους στη μελέτη της φωτοδιάσπασης των βιοκτόνων ουσιών από το ηλιακό φως και της διευκρίνισης των ενδιάμεσων προϊόντων και των μηχανισμών σχηματισμού αυτών σε διάφορα φυσικά επιφανειακά νερά.

Στην Ελλάδα κατεγράφησαν 13 εταιρείες εισαγωγής και εμπορίας υφαλοχρωμάτων, οι περισσότερες από τις οποίες έχουν έδρα στην Αττική, στη Θεσσαλονίκη και στην Πάτρα. Τα σημεία της χώρας όπου κατεγράφησαν οι περισσότερες δραστηριότητες συντήρησης και επισκευής σκαφών και πλοίων βρίσκονται στον Πειραιά, στην Ελευσίνα, στη Χαλκίδα, στο Νεώριο Σύρου, στη Θεσσαλονίκη, στον Βόλο, στην Πάτρα, στην Πρέβεζα και στην Ηγουμενίτσα. Η μεγαλύτερη επιβάρυνση στο περιβάλλον προκαλείται κατά την απομάκρυνση της παλιάς βαφής με αμμοβολή.

* Οι ουσίες που ανιχνεύθηκαν

Τα σημαντικότερα λιμάνια της χώρας – Πειραιά, Θεσσαλονίκης και Πάτρας – καθώς και οι κυριότερες μαρίνες και ναυπηγικές ζώνες της, όπως το Μικρολίμανο και το Πασαλιμάνι στον Πειραιά, η Καλαμαριά, η Πρέβεζα (Ακτιο) και η Ηγουμενίτσα, ελέγχθηκαν επί ένα χρόνο από τον Οκτώβριο του 1999 ως τον Σεπτέμβριο του 2000. Τη μεγαλύτερη συχνότητα ανίχνευσης εμφανίζει το Irgarol 1051, με μέση συγκέντρωση 21 ng/l και 53 ng/g (dw) στο νερό και στο ίζημα αντίστοιχα. Το dichlofluanid ανιχνεύθηκε σε μεγαλύτερες συγκεντρώσεις στο νερό σε σύγκριση με τα άλλα βιοκτόνα, με μέση συγκέντρωση 85 ng/l στο νερό και 33 ng/g (dw) στο ίζημα. Η μέση τιμή των συγκεντρώσεων του chlorothalonil δεν ξεπέρασε τα 22 ng/l στο νερό και τα 25 ng/g (dw) στο ίζημα, ενώ το Sea nine 211 ανιχνεύθηκε στο νερό μόνο μία φορά κατά την ετήσια έρευνα σε συγκέντρωση 49 ng/l.

Οι μεγαλύτερες συγκεντρώσεις παρατηρήθηκαν στις μαρίνες που εμφανίζουν υψηλή κίνηση σε σκάφη αναψυχής. Αντίθετα, οι μικρότερες συγκεντρώσεις στα λιμάνια σχετίζονται άμεσα με τη μεγαλύτερη δυνατότητα ανανέωσης των υδάτων τους αλλά και με τον μικρότερο αριθμό σκαφών αναψυχής. Γενικά οι συγκεντρώσεις που παρατηρήθηκαν στο ίζημα ήταν μεγαλύτερες κατά μία τάξη μεγέθους σε σχέση με το νερό. Η απομάκρυνση των βιοκτόνων κατά τη διάρκεια των επισκευών και η μεταφορά τους στο ίζημα με τα σωματίδια των υφαλοχρωμάτων αποτελούν μια διαρκή πηγή ρύπανσης.

Σε κάθε περίπτωση οι υψηλότερες τιμές συγκεντρώσεων παρατηρήθηκαν τη θερινή περίοδο (Ιούνιος – Σεπτέμβριος 2000). Την εποχή αυτή, η πυκνότητα διέλευσης των σκαφών αναψυχής και ο ελλιμενισμός είναι μέγιστα. Οι τιμές συγκεντρώσεων των βιοκτόνων παρουσίασαν διακυμάνσεις στις άλλες περιόδους παρακολούθησης.

Ολες οι οργανικές τοξικές ενώσεις όταν αφεθούν στο περιβάλλον υφίστανται φυσικοχημικές και βιολογικές διεργασίες (φωτοδιάσπαση, βιολογική διάσπαση, υδρόλυση, χημική διάσπαση). Τι εντόπισαν όμως οι έλληνες ερευνητές; Οτι το φως (βασικός παράγων που επιδρά στις ενώσεις) προκαλεί σοβαρές μεταβολές στα υπό έλεγχο βιοκτόνα, δηλαδή σχηματίζονται τοξικά παραπροϊόντα. Μάλιστα σε δύο περιπτώσεις – του Irgarol 1051 και του chlorothalonil – σχηματίζονται πιο τοξικές ενώσεις από την αρχική ένωση! Τα επιστημονικά αυτά στοιχεία έχουν αξία σε διεθνές επίπεδο αφού για πρώτη φορά ερευνητική ομάδα έλεγξε και διατύπωσε σχετικά αποτελέσματα.

* Εκτεθειμένοι οι εργαζόμενοι

Οπως εξηγεί ο κ. Αλμπάνης, «όλα αυτά δείχνουν πως όταν μπαίνουν νέα προϊόντα σε εφαρμογή – ιδιαίτερα με τοξική δράση – θα πρέπει να υπάρχει πλήρης έλεγχος για τις επιπτώσεις τους τόσο στο περιβάλλον όσο και στη δημόσια υγεία». Αλλωστε δεν είναι τυχαίο ότι το ερευνητικό έργο έχει ήδη επηρεάσει την εθνική νομοθεσία στην Αγγλία και στη Δανία και έχει υποβληθεί στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο για τη θεσμοθέτηση μέτρων προστασίας από τα βιοκτόνα.

Οπως επισημαίνει ο κ. Αλμπάνης, ορισμένες ενώσεις που εξετάστηκαν ενέχουν κινδύνους για το περιβάλλον, για τους υδάτινους οργανισμούς και – μέσω της τροφικής αλυσίδας – για τον άνθρωπο (επιδράσεις στο νευρικό σύστημα, στον μεταβολισμό και συνεργητική δράση με άλλους ρύπους) λόγω της τοξικής δράσης τους. Ιδιαίτερα εκτεθειμένοι είναι οι εργαζόμενοι στα σημεία συντήρησης πλοίων, στα ναυπηγεία (εισπνέουν άμεσα σκόνη από την απομάκρυνση με αμμοβολή του παλιού χρώματος από το πλοίο), για τους οποίους πρέπει να ληφθούν μέτρα. Μάλιστα κάποιες από τις καινούργιες ενώσεις που περιέχονται στα υφαλοχρώματα, το zineb και το thiram – αν και δεν ανιχνεύθηκαν στην έρευνα -, είναι ενδοκρινικοί διαταρράκτες, που σημαίνει ότι επιδρούν στο φύλο των ειδών (τα αρσενικά γίνονται θηλυκά και τα θηλυκά πιο θηλυκά).