«Ο Στάλιν και η Σοβιετική Ενωση ούτε μας απέτρεψαν ούτε και μας ενθάρρυναν να προχωρήσουμε στη σύγκρουση με τους Αγγλους» λένε σήμερα τρία ιστορικά στελέχη του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος αξιολογώντας, με βάση τα νέα αποκαλυπτικά στοιχεία του προσωπικού ημερολογίου του Γκιόργκι Δημητρόφ, τη στάση των Σοβιετικών κατά το κρίσιμο χρονικό διάστημα πριν από τα Δεκεμβριανά. (Το ημερολόγιο εκδόθηκε πρόσφατα στη Σόφια και μέρος του δημοσίευσε κατ’ αποκλειστικότητα «Το Βήμα» την περασμένη Κυριακή).
Ο Πάνος Δημητρίου, ο Βασίλης Νεφελούδης και ο Γρηγόρης Φαράκος, που έζησαν τα τραγικά γεγονότα εκείνης της περιόδου, μιλώντας σε έρευνα του «Βήματος» δεν αφήνουν ασχολίαστη και την περιβόητη φράση του Στάλιν: «Οι Ελληνες έκαναν βλακεία». «Ο Στάλιν, είναι φανερό, δεν ήθελε να χρεωθεί την ήττα του ελληνικού κινήματος» λέει ο κ. Γρηγόρης Φαράκος και προσθέτει: «Την ώρα που ο Στάλιν έλεγε αυτό στον Δημητρόφ λειτουργούσε ως ηγέτης του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος και αυτό που τον ενδιέφερε κυρίως προσωπικά ήταν να ξεκαθαρίσει ότι ο ίδιος δεν είχε δώσει καμία εντολή για τη σύγκρουση με τους Αγγλους». Ο κ. Βασίλης Νεφελούδης από τη δική του πλευρά επισημαίνει ότι «η κρίση του Στάλιν γίνεται εκ των υστέρων, όταν η πλάστιγγα έχει γείρει σε βάρος της Αριστεράς στην Ελλάδα. Αν η Αριστερά έβγαινε νικητής από τη σύγκρουση, ο Στάλιν θα την εξυμνούσε», ενώ ο κ. Πάνος Δημητρίου θεωρεί την περίφημη φράση του Στάλιν απόρροια της προηγούμενης γενικότερης στάσης των Σοβιετικών στο ελληνικό πρόβλημα.
* Η μάχη της Αθήνας
Η θέση του Στάλιν, όπως προκύπτει από το ημερολόγιο του Δημητρόφ, διατυπώνεται στις 10 Ιανουαρίου 1945 όταν η «μάχη της Αθήνας» έχει πλέον κριθεί. Αλλά και αυτή τη θέση του σοβιετικού ηγέτη οι έλληνες κομμουνιστές δεν είχαν τη δυνατότητα να πληροφορηθούν παρά μόνο μετά την κατάρρευση των καθεστώτων της Ανατολικής Ευρώπης. Για παράδειγμα, το περιεχόμενο της συνομιλίας Στάλιν – Δημητρόφ, που έρχεται σε γνώση ενός περιορισμένου κύκλου ερευνητών με το άνοιγμα των κεντρικών κομματικών αρχείων του ΚΚ Βουλγαρίας στη Σόφια μετά το 1991 και επιβεβαιώνεται πλήρως από το προσωπικό ημερολόγιο του Δημητρόφ, έρχεται να συμπληρώσει τα κενά του πολιτικού – διπλωματικού παζλ για τον ρόλο και τη στάση του Στάλιν και της Σοβιετικής Ενωσης απέναντι στο εαμικό κίνημα και στην ελληνική Αριστερά.
Ο κ. Γρηγόρης Φαράκος (πρώην γενικός γραμματέας του ΚΚΕ) θεωρεί τη στάση του Στάλιν και των Σοβιετικών «διφορούμενη από την αρχή ως το τέλος». Από τη μια μεριά ο Στάλιν, λέει ο κ. Φαράκος, δεν ήταν διατεθειμένος, στην προοπτική τού να διεκδικήσει έναν πιο αποφασιστικό ρόλο στα ελληνικά πράγματα, να διακινδυνεύσει τα γενικότερα συμφέροντα της Σοβιετικής Ενωσης στον ήδη διαμορφωμένο χώρο επιρροής της ( Πολωνία κλπ.) και από την άλλη μεριά θεωρούσε ότι η ανάπτυξη του κινήματος εναντίον των Αγγλων στην Ελλάδα από το ΚΚΕ και τις άλλες δυνάμεις της Αριστεράς αποτελούσε θετικό στοιχείο για τις ευρύτερες επιδιώξεις στο πλαίσιο της αντιπαράθεσής του με τις δυτικές δυνάμεις. «Η Ελλάδα δεν ήταν μεταξύ των πρώτων προτεραιοτήτων της σοβιετικής πολιτικής. Ο Στάλιν παραμένει συνεπής στην αναγνώριση της πρωτοκαθεδρίας των Αγγλων στα ελληνικά πράγματα, γεγονός που σημαίνει ότι δεν επιφυλάσσει κανέναν άλλο ρόλο στο εαμικό κίνημα παρά μόνον εκείνον του μοχλού πίεσης» δηλώνει ο κ. Φαράκος.
Η πολιτική αυτή του Στάλιν, σύμφωνα με τον κ. Φαράκο, καθορίζει τη στάση των Σοβιετικών και στα Δεκεμβριανά και στη συνέχεια στον εμφύλιο πόλεμο. Ο πρώην γενικός γραμματέας του ΚΚΕ υποστηρίζει ότι υπήρξε, τουλάχιστον από τον Σεπτέμβριο του 1944, πληθώρα μηνυμάτων από την πλευρά της Μόσχας αλλά και των βουλγάρων κομμουνιστών που «έδειχναν», με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, τις διαθέσεις των Σοβιετικών. «Ενας στενός πυρήνας της κομματικής ηγεσίας ήδη από τα τέλη Σεπτεμβρίου 1944 γνώριζε τα αποτελέσματα της επαφής που είχαν στελέχη του κόμματος από την περιοχή της Ανατολικής Μακεδονίας – Θράκης με τους επικεφαλής του σοβιετικού στρατού που ήταν στη Βουλγαρία. Οι επικεφαλής των σοβιετικών στρατιωτικών δυνάμεων, αφού ζήτησαν και έλαβαν τη γνώμη της Μόσχας, δήλωσαν αδυναμία να ανταποκριθούν στο αίτημα των οργανώσεων του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ της περιοχής για στρατιωτική και υλική βοήθεια στα στρατιωτικά τους τμήματα». Μια έμμεση επιβεβαίωση δηλαδή ότι ο Κόκκινος Στρατός δεν πρόκειται να πατήσει το πόδι του στην Ελλάδα.
Επιπλέον, τους δύο κρίσιμους μήνες ως τον Δεκέμβρη, όπως παρατηρεί ο κ. Φαράκος, η σοβιετική και η βουλγαρική ηγεσία δεν προχωρούν ούτε ένα βήμα παραπέρα από την έκφραση συμπάθειας προς το εαμικό κίνημα, ενώ συνεχίζουν σθεναρά να αρνούνται κάθε σκέψη για δυναμική υποστήριξη. Μάλιστα, ο κ. Φαράκος αναφέρει χαρακτηριστικά ότι ο γενικός γραμματέας του ΚΚ Βουλγαρίας Τράιτσο Κοστόφ στο τέλος Οκτωβρίου του 1944 απορρίπτει κατηγορηματικά κάθε περίπτωση παροχής όπλων στο εαμικό κίνημα με το επιχείρημα ότι «με τη σημερινή διεθνή και βαλκανική κατάσταση αυτό θα σήμαινε μόνο σύγκρουση με τους Αγγλους και επιδείνωση της έτσι κι αλλιώς δύσκολης κατάστασης της Βουλγαρίας».
Ο κ. Δημητρίου από τη δική του πλευρά θεωρεί ότι οι Σοβιετικοί είχαν δείξει τις προθέσεις τους ήδη από τις αρχές Δεκεμβρίου του 1944 και έγιναν πολύ πιο συγκεκριμένοι στις θέσεις τους όταν το ΚΚΕ, μέσω του Πέτρου Ρούσσου, ζήτησε «ενεργητική μεσολάβηση» και στήριξη του εαμικού αγώνα εναντίον των Αγγλων. Ο Πέτρος Ρούσσος, μέλος της ηγεσίας του ΚΚΕ, πηγαίνει στη Σόφια και μέσω του ΚΚ Βουλγαρίας στέλνει τηλεγράφημα στον Δημητρόφ που βρίσκεται στη Μόσχα και είναι επικεφαλής του πανίσχυρου Τμήματος Διεθνών Σχέσεων του ΚΚ Σοβιετικής Ενωσης με το οποίο ζητεί, μεταξύ άλλων, «ηθική υποστήριξη, τρόφιμα και όπλα». Ο Δημητρόφ την ίδια ημέρα δίνει το περιεχόμενο του τηλεγραφήματος του Ρούσσου στον υπουργό Εξωτερικών της Σοβιετικής Ενωσης Μολότοφ και μετά από δύο ημέρες ο Δημητρόφ ζητεί από τους συντρόφους του στη Σόφια να εξηγήσουν στον Ρούσσο ότι «στην τωρινή κατάσταση οι έλληνες φίλοι δεν μπορούν να υπολογίζουν σε ενεργητική μεσολάβηση και βοήθεια από εδώ».
Οι θέσεις του Δημητρόφ, που απηχούν και τις απόψεις της σοβιετικής διπλωματικής και κομματικής ηγεσίας, φθάνουν μέσω Σόφιας στην Ελλάδα. Ο κ. Δημητρίου επισημαίνει ότι οι σοβιετικές θέσεις έγιναν γνωστές στο ΚΚΕ μέσω ενός τηλεγραφήματος από τη Σόφια που έλαβε στη Θεσσαλονίκη ο Λεωνίδας Στρίγκος και ανέφερε τα εξής: «Ο Παππούς (σ.σ.: ο Γκιόργκι Δημητρόφ) νομίζει ότι με τη σημερινή διεθνή κατάσταση η ένοπλη ενίσχυση προς τους έλληνες συντρόφους απέξω γενικά αδύνατη. Βοήθεια από μέρους της Βουλγαρίας ή Γουγκοσλαβίας, η οποία να τους δέσμευε με το μέρος του ΕΛΑΣ εναντίον ένοπλων αγγλικών δυνάμεων, σήμερα λίγο θα βοηθήσει τους έλληνες συντρόφους, ενώ πάρα πολύ θα μπορούσε να βλάψει τη Γιουγκοσλαβία και τη Βουλγαρία. Ολα αυτά πρέπει να τα υπολογίζουν οι φίλοι μας Ελληνες. (…) Δεν πρέπει (να) τραβήξουν (το) σχοινί. Αλλά (να) δείξουν εξαιρετική ευλυγισία και ικανότητα χειρισμών για να διατηρήσουν όσο το δυνατόν (τις) δυνάμεις τους και να περιμένουν ευνοϊκότερη στιγμή για (την) πραγματοποίηση (του) δημοκρατικού τους προγράμματος». Ο κ. Δημητρίου πιστεύει ότι το τηλεγράφημα αυτό ήταν καθοριστικό για τη συνέχεια των εξελίξεων. «Με αυτό ο Δημητρόφ έδινε τη θέση του Στάλιν για το θέμα. Εκεί αναφέρεται το ημερολόγιο του Δημητρόφ, όταν στην τηλεφωνική συνομιλία του με τον Στάλιν εκείνος του λέει ότι συμβούλευσα τους Ελληνες να μην αρχίσουν αυτόν τον αγώνα».
Παραμένει το ερώτημα, όμως, αν ενωρίτερα η ηγεσία του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος είχε στη διάθεσή της πληροφορίες τέτοιες που θα την έπειθαν ότι η Σοβιετική Ενωση δεν θα υποστήριζε δυναμικά τον αγώνα της. Ο κ. Βασίλης Νεφελούδης έζησε την ταραγμένη εκείνη φάση, την πορεία προς τον Δεκέμβρη και τα γεγονότα του Δεκέμβρη, έχοντας αναλάβει από την Κεντρική Επιτροπή του ΕΑΜ τη διεύθυνση του δημοσιογραφικού της οργάνου «Ελεύθερη Ελλάδα». «Εχω την εντύπωση ότι σαφείς πληροφορίες για το ότι η Σοβιετική Ενωση δεν θα υποστήριζε τον αγώνα του Δεκέμβρη στην Ελλάδα δεν υπήρχαν. Βεβαίως ούτε καν νύξη και για υποστήριξη».
* Η Μόσχα και οι Αγγλοι
Ο κ. Νεφελούδης λέει ότι «δεν υπήρχε καμιά διάθεση από τους Σοβιετικούς να έρθουν σε αντίθεση με τους Αγγλους και πολύ περισσότερο σε ρήξη μαζί τους. Και αυτό γιατί οι Σοβιετικοί ενδιαφέρονταν να διατηρηθεί η συνοχή της συμμαχίας, κάτι που έβαζαν πολύ πιο πάνω από οποιαδήποτε συμπάθειά τους στο εαμικό κίνημα». Ο ίδιος, με την εμπειρία της Μέσης Ανατολής, πιστεύει ότι το εαμικό κίνημα δεν το αμφισβήτησαν αλλά και δεν το υπεράσπισαν οι Σοβιετικοί. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Ουίνστον Τσόρτσιλ γράφει για τον «Δεκέμβρη» και τη στάση των Σοβιετικών: «Ο Στάλιν τήρησε αυστηρώς και πιστώς τη συμφωνία μας του Οκτωβρίου. Και κατά τη διάρκεια της, επί μακράς εβδομάδας, μάχης εναντίον των κομμουνιστών εις τας οδούς των Αθηνών, ούτε μία λέξις μομφής εσημειώθη εις την «Πράβδαν» ή την «Ιζβέστια»». Την εικόνα αυτή έχει και ο κ. Νεφελούδης, διευθυντής τότε του δημοσιογραφικού οργάνου του ΕΑΜ «Ελεύθερη Ελλάδα». «Αυτή είναι η αλήθεια. Οι Σοβιετικοί σιώπησαν τελείως. Ούτε μία γραμμή ούτε μία λέξη στο Τας ή στις σοβιετικές εφημερίδες ή στις πρεσβείες της Σοβιετικής Ενωσης». Τι ήταν αυτό που έκανε την ηγεσία του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος να μην υπολογίσει τη στάση των Σοβιετικών και να προχωρήσει σε μια περιπέτεια χωρίς να έχει εξασφαλίσει ξεκάθαρα τη συμπαράστασή τους; «Ισως ένα περιστατικό να σας δώσει ανάγλυφα τη νοοτροπία που επικρατούσε στην κορυφή του κινήματός μας τότε» λέει ο κ. Νεφελούδης και θυμάται: «Πριν από τα Δεκεμβριανά είχα μια συνάντηση με τον Γιώργη Σιάντο. Του αναλύω την εμπειρία της Μέσης Ανατολής προσπαθώντας να τον κάνω προσεκτικό για τον ρόλο που επιδιώκει να παίξει η Αγγλία στην Ελλάδα. Του είπα ότι το μόνο που τους ενδιαφέρει είναι να βάλουν πόδι στην Ελλάδα και να έχουν κυριαρχική επιρροή στη χώρα. Ο Σιάντος έξι φορές μου είπε: «Μπλοφάρουν, Βασίλη. Μπλοφάρουν!». Κατά τη γνώμη μου τα Δεκεμβριανά ήταν λάθος. Ο Μεγάλος Δεκέμβρης, όπως τον είπαν, ήταν ένα μεγάλο λάθος. Ηταν και κάτι που ήρθε σαν κορωνίδα μιας σειράς λαθών που προηγήθηκαν».
