Η ακριβής ημερομηνία που ήρθε στον κόσμο δεν είναι γνωστή. Και όταν ο Μουσταφά Κεμάλ ρωτήθηκε εκ μέρους της συντακτικής ομάδας γνωστής εγκυκλοπαίδειας για την ημέρα των γενεθλίων του απάντησε πως γεννήθηκε τη 19η Μαΐου του 1919. Την ημέρα που, όντας στην πραγματικότητα 39 ετών, ως επιθεωρητής του 3ου σώματος στρατού εγκατέλειψε μέσα σ’ ένα φορτηγό πλοίο την Κωνσταντινούπολη – έδρα της επίσημης οθωμανικής εξουσίας – και κατευθύνθηκε στη Σαμψούντα ως αντάρτης, για να οργανώσει από την Ανατολία μια εθνική και στρατιωτική αντεπίθεση και να αναστήσει το πτώμα της ηττημένης (στους Βαλκανικούς και στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο) Τουρκίας. Η πρώτη πράξη ρήξης με το παλαιό μοναρχικό καθεστώς, που συμπυκνώνει κοσμική και θρησκευτική εξουσία στο πρόσωπο του σουλτάνου και χαλίφη, είναι γεγονός. Από εκείνη τη στιγμή και έπειτα η Τουρκία δεν θα είναι ποτέ πια η ίδια…
Ενας θερμός πατριώτης, ένας γνήσιος δημοκράτης, ένας πρωτοπόρος εκσυγχρονιστής ή ένας αυταρχικός πολιτικός και ένας στυγνός δικτάτορας; Ενα είναι σίγουρο: ο, γεννηθείς στη Θεσσαλονίκη, ιδρυτής και πρώτος πρόεδρος της τουρκικής δημοκρατίας – την οποία ανακήρυξε επισήμως το βράδυ της 29ης Οκτωβρίου του 1923 – Μουσταφά Κεμάλ, ο οποίος προσέλαβε το χαρακτηρισμό «Ατατούρκ» («Ο πατέρας των Τούρκων»), ήταν ένας άνθρωπος που ήξερε να παίρνει το πεπρωμένο στα χέρια του. Σήμερα, 64 χρόνια μετά τον θάνατό του, δεν υπάρχει πόλη ή χωριό της τουρκικής επικράτειας χωρίς τόπο εορτασμού του Κεμάλ, δεν νοείται κεντρική πλατεία χωρίς ένα ή δύο αγάλματά του. Και αλίμονο στον Τούρκο που – όπου και αν βρίσκεται – δεν θα μείνει ακίνητος στις 9.05 το πρωί κάθε 10ης Νοεμβρίου, επέτειο του θανάτου του, στιγμή που τα πάντα σταματούν για πέντε λεπτά. Τα αυτοκίνητα ακινητοποιούνται, οι πεζοί σταματούν και στις μεγάλες πόλεις η απόλυτη σιγή έχει κάτι το τρομακτικό.
Τρομακτικές ήταν και οι μέθοδοι που χρησιμοποίησε ο Κεμάλ για να απαλλάξει το Ισλάμ από τις σκοταδιστικές τάσεις του που κρατούσαν τη χώρα του δέσμια του 19ου αιώνα και, αφού κατήργησε το σουλτανάτο και το χαλιφάτο, να δομήσει επί της χθεσινής Τουρκίας μια Τουρκία σύγχρονη, ικανή να καταλάβει τιμητική θέση στους κόλπους των «πολιτισμένων εθνών». Και οι συμπατριώτες του δεν άργησαν να έρθουν ενώπιον σκληρών διλημμάτων. Είναι προτιμότερο να απαγγείλει κανείς την προσευχή στην τουρκική ή να πάει στη φυλακή επειδή χρησιμοποίησε την αραβική γλώσσα; Είναι καλύτερα να φοράει ένα ευρωπαϊκό καπέλο ή να απαγχονιστεί επειδή φοράει φέσι; Οι περισσότεροι Τούρκοι δεν δίστασαν να επιλέξουν τη λιγότερο επώδυνη λύση. Αποτέλεσμα, όπως έγραψε η εφημερίδα «Le Temps» λίγο μετά τον θάνατό του, «…ο γενειοφόρος Τούρκος με το κόκκινο φέσι που κλειδαμπάρωνε τις πεπλοφορούσες γυναίκες του στο χαρέμι έχει δώσει τη θέση του στον καλοξυρισμένο πολίτη της δημοκρατίας του Ατατούρκ που οδηγεί τη σύζυγό του σε χορούς και στις παραλίες, ενώ η γυναίκα απέκτησε δικαίωμα ψήφου, εκλέγεται στη Βουλή, οδηγεί αεροπλάνο και μετέχει σε επιστημονικά συνέδρια χάρη στη βούληση ενός ανθρώπου που είχε ήδη απελευθερώσει τη χώρα του από τον ξένο ζυγό…».
Γιατί καμία μεταρρύθμιση δεν θα μπορούσε να είχε επιτευχθεί αν δεν «διευθετούνταν» πρώτα οι εθνικές επιδιώξεις. Με ισχυρότατη οικονομική και στρατιωτική βοήθεια που ο Κεμάλ εξασφάλισε από το εξωτερικό και την ανοχή των Μεγάλων Δυνάμεων – συμμάχων ωστόσο της Ελλάδας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο – ως ηγέτης τουρκικού εθνικού κινήματος στην Ανατολία ανασυγκρότησε τον τουρκικό στρατό που οι Ελληνες είχαν απωθήσει ως την καρδιά της μικρασιατικής ερήμου το καλοκαίρι του 1921 για να περάσει στη συνέχεια στην επίθεση και να καταλήξει σε μια θυελλώδη και ανελέητη προέλαση προς την κατεύθυνση της Σμύρνης τις, τραγικότερες για τον Ελληνισμό, ώρες της μικρασιατικής καταστροφής ένα χρόνο μετά. Και ως κύριος του στρατού και της κυβέρνησης που είχε εγκαταστήσει στην Αγκυρα, να υπερασπίσει διά μέσου των αντιπροσώπων του τις διεκδικήσεις της πατρίδας του στις διαπραγματεύσεις της ειρήνης που ακολούθησαν στη Λωζάννη το 1923. Οι Τούρκοι τού αναγνωρίζουν ότι «χάρισε» την εθνική κυριαρχία στα παιδιά, στο μέλλον της χώρας του. Η Ιστορία ωστόσο δεν παραγνωρίζει ότι στην πορεία μεταμόρφωσης μιας καταρρέουσας και πολιορκούμενης οθωμανικής αυτοκρατορίας σ’ ένα εθνικό κράτος διαπράχθηκαν αγριότητες εναντίον εσωτερικών αντιπάλων, κομμουνιστών, Κούρδων, Αρμενίων και, βεβαίως, Ελλήνων. Οι περισσότεροι σύγχρονοι ιστορικοί μάλιστα δίνουν το εύρος της γενοκτονίας σε επιχειρήσεις εκκαθάρισης πολλών στοιχείων που εμπόδιζαν τη διαμόρφωση μιας ομοιογενούς τουρκικής εθνικής ταυτότητας.
Ουδείς πάρα ταύτα μπορεί να αρνηθεί την πολιτική και στρατιωτική ευφυΐα ενός ανθρώπου που δημιούργησε ένα σύγχρονο κράτος στο πλαίσιο των εθνικών συνόρων της Συνθήκης της Λωζάννης, μετέτρεψε τους πολιτικούς θεσμούς της χώρας του και συντόνισε την Τουρκία με τα δυτικά πρότυπα. Το πεπρωμένο του που ήξερε να διαχειρίζεται αποφασιστικά διέκοψε μόνο ο θάνατός του στις 11 Νοεμβρίου του 1938 από κίρρωση του ήπατος. Επιρρεπής στο αλκοόλ πλήρωσε ακριβά το τίμημα μιας από τις ελάχιστες αδυναμίες που είχε στη ζωή του. Ηταν μόλις 58 χρόνων.
