Ο Κλεισθένης καταγόταν από το γένος των Αλκμεωνιδών και ήταν γιος του Μεγακλέους, αρχηγού των Παραλίων, δηλαδή της μεσαίας τάξης. Ο Μεγακλής εξορίστηκε μαζί με ολόκληρη την οικογένειά του από την Αθήνα όταν ο Πεισίστρατος επέβαλε την τυραννίδα του. Μητέρα του Κλεισθένους ήταν η Αγαρίστη, θυγατέρα του επίσης Κλεισθένους, τυράννου της Σικυώνος.
Οταν ο Πεισίστρατος έγινε τύραννος της Αθήνας εξόρισε τους Αλκμεωνίδες μαζί με άλλους αντιπάλους του. Μετά τον θάνατο του Πεισιστράτου, το 527 π.X., και την προσπάθεια των δύο γιων του και διαδόχων του, του Ιππάρχου και του Ιππία, να προσδώσουν στο τυραννικό καθεστώς κάποια νομιμοφάνεια, ο Κλεισθένης επέστρεψε στην Αθήνα και εξελέγη επώνυμος άρχων. Λίγα χρόνια αργότερα οι Πεισιστρατίδες σκλήρυναν τη στάση τους και ο Κλεισθένης εξορίστηκε πάλι και ξεκίνησε αγώνα για να απαλλάξει την Αθήνα από τους τυράννους, αλλά η προσπάθειά του απέβη άκαρπη.
Μετά τη δολοφονία του Ιππάρχου το 514 π.X. από τον Αρμόδιο και τον Αριστογείτονα, ο Ιππίας σκλήρυνε ακόμη περισσότερο τη στάση του. Τότε ο Κλεισθένης ζήτησε από το Μαντείο των Δελφών να πείσει τους Σπαρτιάτες να τον βοηθήσουν να ελευθερώσει την Αθήνα από την τυραννίδα.
Πράγματι το ιερατείο του Μαντείου των Δελφών, το οποίο χρωστούσε υποχρέωση στους Αλκμεωνίδες επειδή το 548 π.X. είχαν βοηθήσει αποτελεσματικά στην ανοικοδόμηση του κατεστραμμένου από πυρκαϊά ιερού, ήλθε σε συνεννόηση με τους Σπαρτιάτες. Ο βασιλιάς τους Κλεομένης A’ έφερε στρατό στην Αττική και μαζί με τις δυνάμεις των αντιπάλων τού Ιππία, με επικεφαλής τον Κλεισθένη, πολιόρκησαν την Ακρόπολη όπου είχε ταμπουρωθεί ο Ιππίας και τον ανάγκασαν να παραδώσει την εξουσία. Ο Ιππίας έφυγε και αρκετοί οπαδοί του θανατώθηκαν.
H δεύτερη εξορία
Ετσι έληξε η τυραννίδα των Πεισιστρατιδών το 510 π.X. και επανεμφανίστηκαν στην Αθήνα τα δύο πολιτικά ρεύματα που υπήρχαν πριν από το καθεστώς του Πεισιστράτου: η παράταξη των Παραλίων, με αρχηγό τον Κλεισθένη, και η παράταξη των Πεδινών, δηλαδή της αριστοκρατικής τάξης, με αρχηγό τον Ισαγόρα, ο οποίος, με την υποστήριξη των αριστοκρατών, που δεν είχαν θιγεί από τους τυράννους, καθώς και μεγάλης μερίδας των αγροτών, που δεν εμπιστεύονταν τους Αλκμεωνίδες, εξελέγη επώνυμος άρχων.
Ο Κλεισθένης, αντιδρώντας στην εκλογή του Ισαγόρα, πρότεινε σειρά πολιτειακών μεταρρυθμίσεων που είχαν μεγάλη απήχηση στον λαό. Ο Ισαγόρας τότε, μη έχοντας νόμιμα μέσα για να εμποδίσει την υπερψήφιση των μέτρων του Κλεισθένους, ζήτησε και αυτός τη βοήθεια των Σπαρτιατών.
Οι Σπαρτιάτες, με την απειλή των όπλων, υποχρέωσαν τους Αθηναίους να εξορίσουν τον Κλεισθένη υπενθυμίζοντάς τους το μίασμα της οικογένειάς του από το Κυλώνειον άγος (632 π.X.), όταν οι Αλκμεωνίδες είχαν σφαγιάσει στο ιερό της Αθηνάς στην Ακρόπολη τους οπαδούς τού παρ’ ολίγον τυράννου Κύλωνος.
Το 508 π.X. ο Κλεισθένης εξορίστηκε. Τον δρόμο της εξορίας πήραν μαζί του και 700 αθηναϊκές οικογένειες. Οταν όμως ο Ισαγόρας επιχείρησε να επιβάλει ολιγαρχικό καθεστώς αντικαθιστώντας τη Βουλή με 300 δικούς του ανθρώπους, οι Αθηναίοι εξεγέρθηκαν, έδιωξαν τους Σπαρτιάτες και τους οπαδούς τού Ισαγόρα – ο ίδιος μόλις που γλίτωσε τη ζωή του – και κάλεσαν τον Κλεισθένη.
Πολεμικές συγκρούσεις
Ο Κλεισθένης, ως «προστάτης του Δήμου», μπήκε το 507 π.X. στην Αθήνα θριαμβευτής μαζί με τους υπόλοιπους εξορίστους. Αλλά προτού μπορέσει να βάλει σε εφαρμογή το μεταρρυθμιστικό του πρόγραμμα είχε να ξεκαθαρίσει την κατάσταση με τους Σπαρτιάτες, οι οποίοι εξακολουθούσαν να θέλουν να επιβάλουν τον Ισαγόρα και ετοιμάζονταν να εκστρατεύσουν κατά της Αττικής. Ο βασιλιάς τους Κλεομένης με μεγάλο στρατό έφθασε στην Ελευσίνα, ενώ ταυτόχρονα επιτέθηκαν κατά της Αττικής οι Βοιωτοί και οι Χαλκιδείς.
Στο μεταξύ όμως οι βασιλείς της Σπάρτης, που ήταν δύο, όπως προέβλεπε το πολίτευμά της, ο Κλεομένης και ο Δημάρατος, διαφώνησαν ως προς την επίθεση κατά της Αθήνας και έτσι η εκστρατεία εγκαταλείφθηκε. Οι Αθηναίοι, από την άλλη, αποφασισμένοι να εκδικηθούν τους Χαλκιδείς, πέρασαν στην Εύβοια και τους κατατρόπωσαν. Οι κτηματικές περιουσίες των αριστοκρατών Χαλκιδέων κατασχέθηκαν και ο Κλεισθένης τις μοίρασε με κλήρο σε 4.000 Αθηναίους. Αυτοί αποτέλεσαν τους πρώτους «κληρούχους», οι οποίοι, παρά τη μετεγκατάστασή τους, διατήρησαν τα πολιτικά τους δικαιώματα.
Τα θεμέλια της δημοκρατίας
Τα μέτρα του Κλεισθένους, με βάση την «ισηγορία» και την «ισονομία», έθεσαν τα θεμέλια της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Με το νέο πολιτειακό σύστημα καταργήθηκαν οι θεσμοί των γενών και των φυλών που αποτελούσαν τη βάση της κοινωνικής διαίρεσης. H νέα πολιτειακή δομή βασιζόταν στην τοπογραφία. Οι τέσσερις παλαιές ιωνικές φυλές (Αιγικορείς, Οπλητες, Γελέοντες, Αργαδείς) αντικαταστάθηκαν με δέκα τεχνητές φυλές που πήραν τα ονόματά τους από «επωνύμους», δηλαδή συγκεκριμένους, ήρωες της Αττικής, όπως ο Ερεχθεύς, ο Αιγεύς, ο Αίας κτλ. Ο βωμός με τους ανδριάντες των Επωνύμων Ηρώων βρισκόταν στην Αγορά.
H κάθε φυλή χωρίστηκε σε τρία μέρη, τις «τριττύες». Το σχέδιο απέβλεπε στη διάσπαση της τοπικής δύναμης των φυλών, γι’ αυτό ο Κλεισθένης χώρισε τις τριττύες ανά δέκα: δέκα «περί το άστυ», δέκα «παράλιες» και δέκα «μεσόγειες», και ύστερα, με κλήρο, δόθηκαν σε κάθε φυλή πάλι τρεις τριττύες, αλλά μία από κάθε τομέα (άστυ, παραλία, μεσογαία). Παράλληλα κατανεμήθηκαν και οι δήμοι. Οι δήμοι γύρω από το άστυ ήταν οι μεγαλύτεροι. Μπορούσε, λόγου χάρη, ένας δήμος να αποτελείται μόνο από μία τριττύα ενώ αλλού μία τριττύα μπορούσε να περιλαμβάνει οκτώ ή και εννέα δήμους.
Αυξάνονται οι πολίτες
Οι κάτοικοι κάθε δήμου έπαιρναν πλέον το όνομά τους από τον δήμο τους. Ετσι καταργήθηκε η παλαιά διάκριση των πολιτών σε παλιούς Αθηναίους και νεοπολίτες. Κάθε χρόνο από κάθε φυλή εκλέγονταν 50 βουλευτές και έτσι τα μέλη της Βουλής από 400 αυξήθηκαν σε 500. Οι 50 βουλευτές της κάθε φυλής «πρυτάνευαν» για το ένα δέκατο του έτους (το αττικό έτος το αποτελούσαν 12 σεληνιακοί μήνες και 354 ημέρες), δηλαδή για 35 ή 36 ημέρες.
Από τις σημαντικότερες αρμοδιότητες της Βουλής ήταν η κατάρτιση των προβουλευμάτων – των νομοσχεδίων – που επρόκειτο να συζητηθούν και να ψηφισθούν από την Εκκλησία του Δήμου. Επιπλέον ο Κλεισθένης αύξησε τις αρμοδιότητες της Εκκλησίας του Δήμου, η οποία μπορούσε πλέον να επικυρώνει ή να ακυρώνει αποφάσεις καταδίκης σε θανατική ποινή τις οποίες είχε λάβει ο Αρειος Πάγος.
Το σημαντικότερο μέτρο από κοινωνική άποψη ήταν η πολιτογράφηση όλων των μετοίκων και των απελεύθερων, με αποτέλεσμα μεγάλος αριθμός κατοίκων της Αττικής να αποκτήσει δικαιώματα αθηναίου πολίτη. Επίσης οι βουλευτές έπαψαν να εκλέγονται μόνο από την τάξη των πεντακοσιομεδίμνων και εκλέγονταν πλέον και από τους τριακοσιομέδιμνους και τους ζευγίτες. Μόνο η τέταρτη τάξη, οι θήτες, του τιμοκρατικού συστήματος που είχε καθιερώσει ο Σόλων, δεν είχαν το δικαίωμα του εκλέγεσθαι, απέκτησαν όμως το δικαίωμα του εκλέγειν.
Κατά της τυραννίδας
Για να προστατεύσει το πολίτευμα από την πιθανότητα επιβολής τυραννίδας ο Κλεισθένης απομάκρυνε από την κορυφή της πολιτείας τον επώνυμο άρχοντα – ο οποίος εκλεγόταν με θητεία ενός έτους, άρα ήταν δυνάμει επικίνδυνος – και τον αντικατέστησε με έναν απλό βουλευτή, από τους 500, ο οποίος αναδεικνυόταν με κλήρο και άλλαζε κάθε ημέρα.
Αλλο μέτρο για την προστασία του πολιτεύματος ήταν ο οστρακισμός. Οι κάτοικοι της Αττικής μπορούσαν να γράψουν επάνω σε ένα όστρακο (κομμάτι από σπασμένο αγγείο) το όνομα κάποιου τον οποίο θεωρούσαν επικίνδυνο για το πολίτευμα. Αν οι ψήφοι (τα όστρακα) έφθαναν τις 6.000, τότε ο άνθρωπος αυτός εξοριζόταν πάραυτα από την Αθήνα για δέκα χρόνια, χωρίς όμως να χάσει ούτε τα πολιτικά του δικαιώματα ούτε την περιουσία του, δεδομένου ότι, με την ίδια διαδικασία, ο εξόριστος μπορούσε να ανακληθεί ή, όταν τελείωνε η ποινή του, να επιστρέψει στην πατρίδα.
Μετά την καθιέρωση και εφαρμογή των μέτρων του ο Κλεισθένης εξαφανίστηκε από την πολιτική ζωή της Αθήνας. Καμία αρχαία πηγή δεν αναφέρει πώς πέθανε.
KEIMENA: ΙΩΑΝΝΑ ΖΟΥΛΑ
