Ο ρωμαίος πολιτικός Μάρκος Πόρκιος Κάτων, ο επιλεγόμενος Πρεσβύτερος (προς διάκριση από τον ομώνυμο δισέγγονό του Κάτωνα τον Νεότερο), γόνος οικογενείας πληβείων, γεννήθηκε στο Τούσκλο του Λατίου. Ο πατέρας του ήταν αγρότης αλλά ο ίδιος στράφηκε αρχικά στον στρατιωτικό κλάδο. Πολέμησε στον Δεύτερο Καρχηδονιακό Πόλεμο όπου διακρίθηκε. Ο πατρίκιος Λεύκιος Βαλέριος Φλάκκος, εκτιμώντας τα προσόντα του ευφυούς αυτού νέου με το άμεμπτο ήθος, τον πήρε υπό την προστασία του.
Με τη βοήθεια του Φλάκκου ο Κάτων ανέλαβε διάφορα αξιώματα. Το 205 π.X. εξελέγη ταμίας των δημοσίων χρημάτων της Ρώμης (quaestor) και υπηρέτησε στη Σικελία και στην Αφρική.
Το 199 π.X. έγινε αγορανόμος (aedilis), με αρμοδιότητα τη φροντίδα για τους ναούς, τους δρόμους, τα υδραγωγεία, την εύρυθμη λειτουργία των αγορών καθώς και τα δημόσια θεάματα. Το 198 π.X. εξελέγη πραίτωρ (praetor), δηλαδή διοικητής, της Σαρδηνίας όπου εξάλειψε την τοκογλυφία.
Προσηλωμένος στα αμιγή ρωμαϊκά ήθη και έθιμα, ο Κάτων θεωρούσε την ελληνική φιλοσοφία και τον ελληνικό τρόπο ζωής, που είχαν επηρεάσει τους πατρικίους της Ρώμης, μέγιστα δεινά της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας. Ως ύπατος (consul) το 195 π.X. αλλά κυρίως ως κήνσωρ (censor), τιμητής, το 184, αξίωμα που τον έκανε διάσημο, ο Κάτων έδειξε όλη του την εχθρότητα προς το ελληνότροπο σκέπτεσθαι και έταξε σκοπό της ζωής του να αναμορφώσει τα διεφθαρμένα από την ελληνική επιρροή ήθη της ρωμαϊκής αριστοκρατίας.
H ύδρα της πολυτέλειας
Με ιδανικό του την εξάλειψη της πολυτελούς διαβίωσης των πλουσίων και την επιστροφή των πολιτών της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας στα αυστηρά πατρογονικά ήθη, ο Κάτων αντιστάθηκε σθεναρά το 195 π.X. στην κατάργηση του Οππίου Νόμου. Ο νόμος αυτός, ο οποίος είχε πάρει το όνομά του από τον εμπνευστή του Γάιο Οππιο, δήμαρχο της Ρώμης κατά το έτος 215 π.X., περιόριζε, λόγω της οικονομικής κρίσης κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Καρχηδονιακού Πολέμου, την πολυτελή αμφίεση των γυναικών. Απαγορεύθηκε δηλαδή στις γυναίκες να φορούν χρυσαφικά βαρύτερα τις μισής ουγκιάς και πολύχρωμα ρούχα και να επιβαίνουν σε άμαξες με δύο άλογα. Μετά το τέλος του πολέμου ο νόμος αυτός δεν είχε λόγο ύπαρξης και έπρεπε να ανακληθεί. Ο Κάτων ήθελε να τον διατηρήσει σε ισχύ αλλά δεν το κατόρθωσε.
Οταν έγινε κήνσωρ ο Κάτων ορκίστηκε «να αποκεφαλίσει και να καυτηριάσει σαν ύδρα κάθε είδους πολυτέλεια και φιληδονία» και να εξαγνίσει τη Ρώμη από τη νοσηρή επιρροή των ελλήνων φιλοσόφων. Μολονότι ο ίδιος γνώριζε πολύ καλά την ελληνική γλώσσα και γραμματεία και στους λόγους του χρησιμοποιούσε ελληνικά αποφθέγματα, συμβούλεψε τον γιο του να μην ασχοληθεί με τη μελέτη της λογοτεχνίας αυτής της «άχρηστης φυλής». Ως homo novus (νέος άνθρωπος, δηλαδή, που δεν καταγόταν από οικογένεια συγκλητικών) ο Κάτων περιφρονούσε τους συγκλητικούς συναδέλφους του οι οποίοι εμιμούντο τους ελληνικούς τρόπους συμπεριφοράς και προσπάθησε να προστατέψει τα χρηστά ήθη των Ρωμαίων από τη διάβρωση του μιάσματος της ελληνικής φιλοσοφίας. Ετσι ο Κάτων κατόρθωσε να απαγορευθεί η διαμονή των ελλήνων φιλοσόφων στη Ρώμη, να εκδιωχθούν από τη Σύγκλητο επτά μέλη της με διάφορες κατηγορίες για διαφθορά και να επιβληθούν βαρείς φόροι στα πολυτελή αγαθά και στην πολυτελή διαβίωση των πλουσίων. Ακόμη και εναντίον του ήρωα των καρχηδονιακών πολέμων, του ελληνολάτρη Σκιπίωνα του Αφρικανού, επιτέθηκε ο Κάτων και τον εξανάγκασε να αυτοεξοριστεί.
Σώμα φοροεισπρακτόρων
Για να μπορέσει να βελτιώσει τα οικονομικά της Ρώμης και να εισπράττει φόρους περιορίζοντας τις σπατάλες των πλουσίων, ο Κάτων οργάνωσε σώμα φοροεισπρακτόρων. Παράλληλα όμως προώθησε την ανέγερση δημοσίων κτιρίων, όπως η Basilica Porta, η πρώτη στεγασμένη αγορά της Ρώμης. Ωστόσο τα αυστηρά μέτρα εναντίον κάθε είδους πολυτέλειας και η αναχρονιστική αντίληψή του περί επιστροφής στα ιδεώδη της παλαιάς αγροτικής οικονομίας όχι μόνο δεν βρήκαν ευρεία αποδοχή αλλά αντιθέτως του δημιούργησαν πολλούς εχθρούς. Λέγεται ότι ο Κάτων αντιμετώπισε στη διάρκεια της ζωής του 44 καταγγελίες αλλά πάντοτε το δικαστήριο τον έκρινε αθώο.
Μετά τη λήξη της θητείας του ως κήνσορα ο Κάτων συνέχισε τον αγώνα κατά της τρυφηλότητας και της πολυτέλειας και υποστήριξε με θέρμη νόμους, όπως εκείνος που περιόριζε τον αριθμό των συνδαιτυμόνων στα συμπόσια (Lex Orchia, 181 π.X.) ή ο άλλος που απαγόρευε στους Ρωμαίους της εύπορης τάξης να κληροδοτούν την περιουσία τους σε γυναίκες (Lex Voconia, 169 π.X.).
Στην εξωτερική πολιτική ο Κάτων επεδίωξε την αποδυνάμωση των ελληνικών κρατών αλλά με το μικρότερο δυνατό κόστος για τη Ρώμη. Στην περίπτωση της Μακεδονίας, λόγου χάρη, μετά την ήττα του τελευταίου βασιλιά της Περσέα το 167 π.X., ο Κάτων τάχθηκε υπέρ της ενιαίας και ανεξάρτητης Μακεδονίας υπό τον έλεγχο της Ρώμης. Οσο για την Καρχηδόνα, τη μεγάλη εχθρά της Ρώμης, ο Κάτων δεν είχε αμφιβολίες: έπρεπε να εκλείψει από προσώπου γης.
Carthago delenda est
Το 153 π.X., τέσσερα μόλις χρόνια πριν από τον θάνατό του, ο Κάτων επισκέφθηκε την Καρχηδόνα ως μέλος αποστολής. Εντυπωσιάστηκε τόσο πολύ από τη νέα οικονομική ευρωστία της αφρικανικής πόλης ώστε, αφότου επέστρεψε στη Ρώμη, δεν έπαψε ποτέ να τονίζει στους συμπολίτες του τον κίνδυνο που συνιστούσε η καινούργια άνθηση της Καρχηδόνας. Ολες οι αγορεύσεις του στη Σύγκλητο τελείωναν με τη φράση: «Carthago delenda est», «η Καρχηδών πρέπει να καταστραφεί». Γι’ αυτό ο Κάτων θεωρείται ο κύριος υποκινητής του Τρίτου Καρχηδονιακού Πολέμου.
Εκτός από πολιτικός ο Κάτων υπήρξε και πολυγραφότατος συγγραφέας και ένας από τους πρώτους ρωμαίους ιστορικούς που έγραψαν στη λατινική γλώσσα και όχι στα ελληνικά. Στο σύγγραμμά του Origines (Απαρχές), το οποίο δεν έχει διασωθεί, ο Κάτων αναφερόταν στη δημιουργία των ιταλικών πόλεων και στην ιστορία της Ρώμης από την εποχή των βασιλέων της ως το 149 π.X. Τη θεωρία του περί αγροτικής οικονομίας ο Κάτων την αναλύει στο De Agri Cultura (Περί γεωργίας), έργο που σώζεται σχεδόν ολόκληρο και που θεωρείται το πρώτο πεζογραφικό κείμενο γραμμένο σε λατινική γλώσσα.
Ο Κάτων υπήρξε επίσης πολύ καλός ρήτορας. Σώζονται μόνο μικρά αποσπάσματα από 80 λόγους του αλλά ο Κικέρων, ο οποίος τον θαύμαζε πολύ και τον παρουσιάζει μάλιστα ως τον κύριο συνομιλητή στον διάλογό του De Senectute (Περί γήρατος), αναφέρει ότι ο Κάτων είχε γράψει γύρω στους 150 λόγους. Επίσης ο Κάτων έγραψε ένα είδος εγκυκλοπαίδειας για τον πρώτο του γιο, τον Κάτωνα Λικινιανό, η οποία περιείχε λήμματα περί ρητορικής, γεωργίας, ιατρικής, δικαίου, πολεμικής τέχνης. Εξάλλου αποδίδονται στον Κάτωνα πλήθος επιστολές και μια συλλογή αποφθεγμάτων διασήμων ανδρών.
Πλήρης ημερών και δόξας, ο Κάτων πέθανε αφήνοντας κληρονόμους του τους δύο γιους του, τον έναν από την πρώτη του γυναίκα, τον άλλο από τη δεύτερη. Παρά τους πολλούς εχθρούς που δημιούργησε με την εμμονή του στα ρωμαϊκά ιδεώδη και στη λιτή διαβίωση, ο Κάτων υπήρξε ηθικός, ειλικρινής και απλός άνθρωπος, ο οποίος σε όλη τη διάρκεια της ζωής του έθετε ως πρώτη του προτεραιότητα την προκοπή της πατρίδας του.
KEIMENA: ΙΩΑΝΝΑ ΖΟΥΛΑ
