«Ο Ιβάν ο Τρομερός του 20ού αιώνα», όπως έχει αποκληθεί από μελετητές, δεν θα μπορούσε να διαλέξει ιδανικότερο προσωνύμιο για να χαρακτηρίσει εαυτό και τις μεθόδους του που του χάρισαν περίοπτη θέση ανάμεσα στις κορυφαίες αλλά και πλέον αμφιλεγόμενες μορφές της σύγχρονης ιστορίας. Στάλιν στα ρωσικά σημαίνει «ατσαλένιος». Οπως ο τρόπος με τον οποίο ο διάδοχος του Λένιν στην αρχηγία του σοβιετικού κράτους και του Κομμουνιστικού Κόμματος (1924-1953) διοίκησε τη χώρα του και τη μεταμόρφωσε σε μια σημαντική παγκόσμια δύναμη. Επί των ημερών του διαμορφώθηκαν οι κρατικές δομές της πάλαι ποτέ κραταιάς Σοβιετικής Ενωσης και οι «σφαίρες επιρροής» μετά τη συμμαχική νίκη εναντίον του Αξονα. Η σοβιετική προπαγάνδα καλλιέργησε στις ημέρες του την εικόνα ενός θρύλου. Ο «λαμπερός ήλιος» όμως, όπως χαιρετιζόταν ο Στάλιν δημοσίως, δεν μέτρησε μόνο αναρίθμητες προτομές, αγάλματα και εικόνες, μέσα σε κλίμα άκρατης προσωπολατρίας, αλλά και αμέτρητα θύματα του δεσποτικού τρόπου με τον οποίο διακυβέρνησε τη χώρα του, όπως κατήγγειλαν οι μετέπειτα σοβιετικοί ηγέτες Νικίτα Χρουστσόφ και Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, προχωρώντας στην περίφημη αποσταλινοποίηση που σήμανε την αρχή του τέλους μιας εποχής.
Δεν υπήρχε ουδεμία περίπτωση ο κοντός, παχουλός, με μάτια που έβγαζαν κεραυνούς και δέρμα αυλακωμένο από ευλογιά, Ιωσήφ Βησσαριόνοβιτς Τζουγκασβίλι – που γεννήθηκε το 1879 στη Γεωργία – να γινόταν ιερέας, όπως ιδιαιτέρως επιθυμούσε η μητέρα του που ξενόπλενε για να τον μεγαλώσει. Παρακολούθησε, βέβαια, μαθήματα στο Θεολογικό Σεμινάριο της Τιφλίδας για να της κάνει το χατίρι αλλά δεν άργησε να αποβληθεί (Μάιος 1899) συνδεόμενος με μαρξιστικούς, επαναστατικούς κύκλους. Από το 1900 περνά στην παρανομία υποθάλποντας εργατικές διαδηλώσεις και απεργίες στις βιομηχανικές περιοχές του Καυκάσου, ενώ από το 1902 ως το 1913 συλλαμβάνεται επτά φορές για επαναστατική δράση. Ταγμένος μετά τη διάσπαση του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος (1903) με την αριστερή πτέρυγα των μπολσεβίκων του Λένιν, πραγματοποιεί ωστόσο βραδεία πορεία στην ιεραρχία του κόμματος. Μεταξύ άλλων αναλαμβάνει χρέη πρώτου διευθυντή της εφημερίδας «Πράβντα» (1912), παίρνει μέρος σε συνέδρια, ενώ το 1904 παντρεύεται την Αικατερίνη Σβάνιτζε, η οποία, προτού πεθάνει τρία χρόνια αργότερα, του χαρίζει ένα γιο, τον Ιακώβ.
Μετά την τελευταία, διάρκειας 4 ετών, εκτόπισή του στη Σιβηρία, ο Στάλιν επιστρέφει στην Πετρούπολη για να αναλάβει πολιτική δράση και να πάρει μέρος στην Οκτωβριανή Επανάσταση. Αμέσως μετά την κατάληψη της εξουσίας από τον Λένιν, ο Στάλιν αναλαμβάνει καθήκοντα «επιτρόπου του λαού», δηλαδή υπουργού, αλλά ήταν η εκλογή του ως Γενικού Γραμματέα του Κόμματος το 1922 (θέση που διατήρησε ως το τέλος της ζωής του) που του έδωσε τη δυνατότητα να προλειάνει το έδαφος για την απόλυτη κυριαρχία του. Το 1919 παντρεύεται τη Ναντέζντα Αλελούγιεβνα (λέγεται ότι αυτοκτόνησε το 1932), από την οποία απέκτησε τον Βασίλι και τη Σβετλάνα.
Τι και αν ο Λένιν, διαισθανόμενος τις μεθόδους του μαθητή και συνεργάτη του, τον κρίνει ως ακατάλληλο για διάδοχό του στην ηγεσία του κράτους; Κατορθώνοντας να συντρίψει (και στη συνέχεια να εξουδετερώσει με εκτελέσεις) αντιπάλους αλλά και επίφοβους πρώην σύμμαχούς του, ο Στάλιν γίνεται το 1929 ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης της Σοβιετικής Ενωσης. Ως προς τα ζητήματα οικονομικής ανάπτυξης προωθεί τη βίαιη εκβιομηχάνιση της χώρας του που βρίσκει θύματα αμέτρητους, εύπορους και μη, χωρικούς που υπόκεινται σε αρπαγή της παραγωγής και κολεκτιβοποίηση της γης τους. Οι απείθαρχοι συλλαμβάνονται, τουφεκίζονται ή εξορίζονται, ή ακόμη υποχρεώνονται να εργαστούν υπό άθλιες συνθήκες σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, ενώ για σφάλματα του συστήματος ανακαλύπτονται εξιλαστήρια θύματα που κατηγορούνται σε δίκες-παρωδίες. Η εποχή της τρομοκρατίας βρίσκεται στο απόγειό της με την εξαπόλυση τρομερών διώξεων εναντίον υπαρκτών και μη, ενδεχομένως, αντιπολιτευομένων του σταλινικού καθεστώτος σε όλους τους τομείς της δημόσιας ζωής κυρίως το δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’30.
Η αμφιλεγόμενη απόφαση του Στάλιν, στο ξέσπασμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, να συνάψει σύμφωνο μη επιθέσεως με τη Γερμανία (1939) καυτηριάζεται από πολλούς. Εχοντας εξασφαλίσει ωστόσο την πολεμική προετοιμασία της χώρας του, δεν αργεί να ταχθεί υπέρ των συμμάχων και να καταξιωθεί ως ένας από τους βασικούς ηγέτες του συμμαχικού στρατοπέδου. Η διπλωματική του δεινότητα εντυπωσιάζει τον (μαχητικό πολέμιο του κομμουνισμού) βρετανό πρωθυπουργό, Τσόρτσιλ, και τον αμερικανό πρόεδρο Ρούζβελτ. Μετά το τέλος της κατανομής των σφαιρών επιρροής ο Στάλιν έχει αυξήσει όσους υπόκεινται στον έλεγχό του κατά περίπου εκατό εκατομμύρια, αλλά η διαλλακτική στάση απέναντι στους συμμάχους – και ιδίως τις Ηνωμένες Πολιτείες – είναι πια παρελθόν. Η χώρα του πλέον είναι μια βιομηχανική και στρατιωτική δύναμη, η δεύτερη ισχυρότερη χώρα μετά την Αμερική, και αποτελεί υπολογίσιμο αντίπαλο στον αγώνα για παγκόσμια επιρροή. Το 1949 η σταλινική Ρωσία γίνεται η δεύτερη σημαντικότερη πυρηνική δύναμη στον κόσμο πραγματοποιώντας πυρηνική δοκιμή.
Οι ατομικές ελευθερίες όμως και αγαθά που στερήθηκε ο σοβιετικός πολίτης (διότι το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής είχε διατεθεί για να καλυφθούν στρατιωτικές δαπάνες και να στελεχωθεί ο γραφειοκρατικός μηχανισμός της πολιτείας) ήταν ένα τίμημα μεγάλο. Τόσο «βολικός» ήταν ο αιφνίδιος θάνατος του Στάλιν, στις 5 Μαρτίου του 1953, που οι υποψίες ότι οι συνθήκες τον «ευνόησαν» δεν επιβεβαιώθηκαν ποτέ.
