Μόλις είχε τελειώσει ένας καταπληκτικός αγώνας του Μουντιάλ. Η μία ομάδα με έγχρωμους παίκτες, η άλλη με λευκούς. Εμοιαζε με «πείραμα» στο οποίο ανταγωνίζονταν δύο διαφορετικές «φυλές», δύο σύνολα γονιδίων, αλλά και δύο διαφορετικές ποδοσφαιρικές σχολές. Ο αγώνας έμοιαζε σαν μια μάχη ανάμεσα στη «φύση» και στην «ανατροφή». Αυτό το παμπάλαιο πρόβλημα, αν δηλαδή η φύση είναι πάνω από την ανατροφή ή το αντίθετο, αν με λίγα λόγια υπερισχύει η κληρονομικότητα του περιβάλλοντος ή αντίστροφα, αναδύθηκε στη σκέψη του Κρίτωνα, ο οποίος βρήκε πάλι την ευκαιρία να κάνει τη «σωκρατική» του συζήτηση.
– Δεν βλέπω να ξεφεύγεις από το ποδόσφαιρο, Φίλων, αν και γνωρίζεις τι θα επακολουθήσει.
– Η διακεκομμένη εξέλιξη, Κρίτων, και η μοντέρνα σύνθεση που μας έλεγες έχουν καμιά σχέση με τον αγώνα που επέλεξες να δούμε;
– Βέβαια στο τέλος της προηγούμενης συζήτησης μας είπες ότι η επιστημονική διαμάχη τελικά δεν έβγαλε νικητή, όπως στον αγώνα που είδαμε.
– Οι εύστοχες ερωτήσεις σας με βοηθούν να σας πω ότι τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά ούτε σχετίζονται αβίαστα. Με αφορμή όμως τις ευαισθησίες σας αλλά και την υπόσχεσή μου στην προηγούμενη συζήτηση μπορούμε να προχωρήσουμε πιο βαθιά. Εδώ λοιπόν έχουμε ένα παράδειγμα που παραπέμπει σε μια μεγάλη διαμάχη με κύριους εκπροσώπους τον Γουίλσον και τον Γκουλντ. Ο πρώτος είναι οπαδός και υποστηρικτής του σύγχρονου δαρβινισμού, δηλαδή της μοντέρνας σύνθεσης, ο δεύτερος διαφωνεί με τον δαρβινισμό κυρίως επειδή υποστηρίζει τη διακεκομμένη εξέλιξη ή τη θεωρία της διακεκομμένης ισορροπίας, όπως λέγεται πιο επιστημονικά.
– Μα αυτό δεν μας λέει τίποτε το ενδιαφέρον.
– Και όμως, Ιων, ο Γουίλσον προχώρησε πιο πέρα επενδύοντας σ’ αυτό που λέμε κοινωνιοβιολογία υποστηρίζοντας τον κοινωνικό δαρβινισμό σε μια προσπάθεια να εξηγήσει τις συμπεριφορές των ανθρώπων στη βάση της αιτιοκρατικής δύναμης της φυσικής επιλογής και της γενετικά προγραμματισμένης συμπεριφοράς. Αντίθετα, ο Γκουλντ τοποθετείται ενάντια στον βιολογικό αιτιοκρατισμό υποστηρίζοντας ότι είναι μια κακή επιστημονική άποψη η οποία οδηγεί σε μια κακή πολιτική αντίληψη, σ’ ένα σύστημα που τροφοδοτεί τις κοινωνικές διακρίσεις, καθώς ο γενετικός προγραμματισμός για όλα μπορεί να σημαίνει ότι οι κοινωνικοπολιτικές προσπάθειες βελτίωσης της κοινωνίας, όπως λ.χ. του εκπαιδευτικού συστήματος ή της διαπολιτισμικής κατάστασης, είναι άσκοπες. Ετσι η γενετικοποίηση κοινωνικών θεμάτων τοποθέτησε τον μεν Γκουλντ σε μια αριστερή πολιτική ιδεολογία, τον δε Γουίλσον σε μια συντηρητική.
– Δεν μας φθάνουν, Κρίτων, οι διαμάχες των πολιτικών, τώρα μας έφερες και τις πολιτικές διαμάχες των επιστημόνων.
– Ο επιστήμονας, Φίλων, πρέπει να βλέπει και πέρα από το «μικροσκόπιό» του γιατί η πολιτική θεώρηση είναι που δείχνει το τοπίο ως το τέλος, είναι η σύνθεση της θεωρίας και της πράξης, είναι η πολιτική τελικά ευθύνη που επιμερίζεται σε όλους, και επιστήμονες και πολιτικούς.
– Πού είναι όμως πάλι η αλήθεια;
– Φαίνεται, Ιων, ότι η αλήθεια βρίσκεται όχι στο «άγιο δισκοπότηρο» των γενετιστών, στο βασικό μόριο, στο γονίδιο δηλαδή, αλλά και έξω από αυτό, στο περιβάλλον. Οι αναπτυξιακοί γενετιστές ερευνούν συστηματικά αυτή την αλήθεια και δεν πιστεύουν, όπως οι περισσότεροι μοριακοί γενετιστές, σ’ αυτό που ο Γουάτσον υποστήριξε, ότι δηλαδή «συνηθίζαμε να σκεφτόμαστε πως η μοίρα μας βρισκόταν στ’ αστέρια μας, τώρα ξέρουμε ότι σε μεγάλο βαθμό η μοίρα μας βρίσκεται στα γονίδιά μας».
Αλλωστε από παλιά ήταν γνωστός ο λεγόμενος «αναπτυξιακός θόρυβος» που προκαλούσε μικροδιαφορές στην ανάπτυξη πανομοιότυπων γενετικά εμβρύων. Τα γονίδια βέβαια κωδικοποιούν σημαντικές πληροφορίες αλλά δεν καθορίζουν από μόνα τους την ανάπτυξη του οργανισμού. Τα έμβια όντα ως δυναμικά συστήματα είναι ευαίσθητα σε περιβαλλοντικά ερεθίσματα και μπορούν να εκδηλώνουν πολύ διαφορετική συμπεριφορά και να παίρνουν διαφορετικές μορφές σε μικροδιαφορετικές περιβαλλοντικές συνθήκες. Γι’ αυτό η άκριτη και γενικευμένη αποδοχή του γενετικού αναγωγισμού, της αναγωγής δηλαδή όλων των βιολογικών φαινομένων στο επίπεδο του γονιδίου, είναι απλοϊκή διεργασία, που ωστόσο εξυπηρετεί εκείνους που θέλουν να ερμηνεύσουν κατά το δοκούν την ανάπτυξη της προσωπικότητας, της συμπεριφοράς των παιδιών μας, των εθνοτικών και φυλετικών διαφορών, της μαζικής ψυχολογίας αλλά και της λειτουργίας του πολιτισμού, του εμπορίου, της πολιτικής κ.ά., όπως υποστηρίζει ο Ρίφκιν.
– Την ευγονική γιατί την αφήνεις απ’ έξω, Κρίτων;
– Με όσα λέει ο Ρίφκιν, Ιων, η ευγονική είναι μέσα στα σχέδια αυτών που πιστεύουν ότι μπορούν να ξανασχεδιάσουν τις ανθρώπινες κοινωνίες, να τις ελέγχουν και να τις κατευθύνουν.
Αυτή η ακόρεστη διάθεση του ανθρώπου να αυξάνει τη δύναμή του είναι τελικά παρακινδυνευμένη. Γι’ αυτό ανακάλυψε διάφορα αξιακά συστήματα, για να αυτοελέγχεται και να μην υπερβαίνει τα εσκαμμένα. Πόσοι όμως πιστεύουν σ’ αυτά; Και περισσότερο πόσοι επιστήμονες έχουν υπεύθυνα προβληματιστεί για την ολιστική δύναμη της γνώσης; Οι τρεις φίλοι όμως τα κατάφεραν πάλι και αν γίνουν «χίλιοι δεκατρείς» αυτό θα είναι κοινωνικό κέρδος.
Ο κ. Σταμάτης Ν. Αλαχιώτης είναι καθηγητής Γενετικής, πρόεδρος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, πρώην πρύτανης του Πανεπιστημίου Πατρών.
