Ο επονομαζόμενος «Αγγελος του Θανάτου», ο ανώτατος γιατρός του Αουσβιτς που αποφάσιζε το ποιος θα πεθάνει αμέσως και ποιος θα χρησιμοποιηθεί ως εργάτης ή ως πειραματόζωο. Γεννημένος στο Γκέντζμπουργκ της Βαυαρίας στην πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, ο Μένγκελε βιάστηκε από τα 20 χρόνια του να γραφτεί μέλος των Stahlhelm, μιας ακροδεξιάς οργάνωσης την οποία είχαν ιδρύσει γερμανοί στρατιώτες του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Σπούδασε Φιλοσοφία στο Ινστιτούτο Ανθρωπολογίας του Μονάχου, όπου επηρεάστηκε από τις ρατσιστικές ιδέες του Αλφρεντ Ρόζενμπεργκ (μάλιστα ο τίτλος της πτυχιακής του ήταν «Συμπεράσματα από τη μορφολογική εξέταση της κάτω γνάθου τεσσάρων φυλών»), και Ιατρική στη Φραγκφούρτη (με πτυχιακή εργασία: «Συμπεράσματα από την εξέταση των χειλών, σιαγόνων και ουρανίσκου των διαφόρων φυλών»). Ολοκλήρωσε τις σπουδές του στη Βιέννη και στη Βόννη. Το 1935 εργάστηκε στο ναζιστικής σύλληψης «Ινστιτούτο κληρονομικής βιολογίας και φυλετικής υγιεινής», ενώ μόλις ξέσπασε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, ως στρατιωτικός γιατρός εστάλη στο μέτωπο της Γαλλίας και της Ρωσίας. Ο τραυματισμός του αλλά και η γενναιότητα που επέδειξε στα πεδία των μαχών έκλεισαν το πρώτο κεφάλαιο της ζωής τού εξολοθρευτή-γιατρού. Ανίκανος πλέον να μετάσχει στην πρώτη γραμμή αλλά παρασημοφορημένος με τον «Σιδηρούν Σταυρό» τοποθετήθηκε από τον Χάινριχ Χίμλερ στο Αουσβιτς. Εκεί ήταν που άρχισε η κυρίως δράση του. Μια σειρά αλγεινών ιατρικών ερευνών που θα χαραχθούν βαθιά μέσα στη συνείδηση της ανθρωπότητας.
Στο Αουσβιτς είχε την απόλυτη ελευθερία να διεξάγει κάθε είδους πειράματα, τα οποία θα βοηθούσαν στην εξαγωγή συμπερασμάτων για τις φυλετικές διαφορές, τη γενετική ταυτότητα του ανθρώπου, την ευγονική (την ιδέα της γενετικής κατασκευής της αρίας φυλής) και τη μοριακή βιολογία. Κάθε μέρα στεκόταν στο σημείο όπου εκφόρτωναν τα τρένα τους αιχμαλώτους «με ένα ζεστό χαμόγελο ζωγραφισμένο στο όμορφο πρόσωπό του, φορώντας μια άψογα ραμμένη στολή και άψογα γυαλισμένες μπότες, κρατώντας ένα δερμάτινο ραβδί. Οχι για να χτυπάει τους άρτι αφιχθέντες κρατουμένους, αλλά για να τους ξεχωρίζει. Περίπου το 70%-80% τους έστελνε στην αριστερή λωρίδα. Το υπόλοιπο 20%-30% έκρινε ότι έπρεπε να σχηματίσουν μια γραμμή στα δεξιά. Οι πρώτοι πήγαιναν κατευθείαν στα κρεματόρια. Οι υπόλοιποι αποτελούσαν το νέο ερευνητικό του πεδίο». Τα πειράματα στα οποία υπέβαλε τους κρατουμένους ο Μένγκελε ήταν πολλά και όλα τους φρικαλέα. Στην προσπάθειά του να βρει τα όρια της ανθρώπινης αντοχής τούς έκανε συνεχείς μεταγγίσεις αίματος, τους εξέθετε σε ακραίες συνθήκες κόπωσης, στέρησης και κλιματολογικών αλλαγών, τους έκανε απανωτές μεταμοσχεύσεις, τους αφαιρούσε κομμάτια, τους ακρωτηρίαζε, τους φούσκωνε με διάφορα υγρά, διενεργούσε πειράματα σε καθένα από τα όργανά τους. Στην προσπάθειά του να βρει τον τρόπο με τον οποίο θα κατασκεύαζε την αρία φυλή που ο Χίτλερ τόσο επιθυμούσε, με τη βοήθεια μεσαιωνικών βασανιστηρίων προσπαθούσε να αλλοιώσει τη μορφολογία τους, να ψηλώσει τα άκρα τους, να αλλάξει το χρώμα και τη μορφή τους, αλλά και να παρατηρήσει σχολαστικά τις αντιδράσεις τους κατά τη διάρκεια των πειραμάτων του. Προσπάθησε ακόμη να αλλάξει και το χρώμα των ματιών διαφόρων κρατουμένων, χρησιμοποιώντας διάφορες σταγόνες που ο ίδιος είχε επινοήσει – φυσικά οι περισσότεροι πέθαιναν από φρικτούς πόνους ή τυφλώνονταν.
Η μεγάλη εμμονή του Μένγκελε όμως ήταν οι δίδυμοι. Με τις ευλογίες του μέντορά του Οτμαρ φον Βέρσερ του Kaiser Wilhem Institute του Βερολίνου, από τα εργαστήρια του Μένγκελε και μόνο κατά το διάστημα 1943-1944 πέρασαν περίπου 1.500 ζευγάρια διδύμων. Από τα οποία είναι ζήτημα αν επέζησαν τα 100. «Στην αρχή μάς πήγαιναν τρεις φορές την εβδομάδα σε αυτό το μεγάλο γυμναστήριο. Οπου μας κρατούσαν έξι-οκτώ ώρες. Μας άφηναν σε μια μεγάλη αίθουσα γυμνούς ενώ γιατροί με άσπρες μπλούζες κατέγραφαν καθετί επάνω μας. Μετρούσαν, φωτογράφιζαν, εξέταζαν τα κεφάλια, τα χέρια και κάθε άλλο σημείο του σώματός μας που τους ενδιέφερε και μετά συνέκριναν τα στοιχεία με αυτά που είχαν πάρει από τον δίδυμο αδελφό μας» (από το βιβλίο «Echoes from Auschwitz» της επιζήσασας Εύας Μόουζες Κορ).
Ο Μένγκελε είχε την πεποίθηση ότι οι δίδυμοι αποτελούν το τέλειο είδος πειραματόζωου, καθώς έχοντας στα χέρια του δύο οργανισμούς με πανομοιότυπη κατασκευή και ομοιάζουσα ψυχοσύνθεση μπορούσε με ακρίβεια να διεξαγάγει παράλληλα ιατρικά και ψυχολογικά τεστ. Κάτι που σημαίνει ότι όσα πειράματα τελικώς δεν του έβγαιναν, μπορούσε να τα συνεχίσει, τροποποιώντας μια-δυο τεχνικές, στον άλλο αδελφό, ενώ παράλληλα κατέγραφε λεπτομερώς τις ψυχικές διαταραχές που παρουσιάζονταν στον άλλο. «Ο δρ Μένγκελε ενδιαφερόταν περισσότερο για τον Τίμπι. Δεν είμαι σίγουρος γιατί, ίσως επειδή ήταν λίγο μεγαλύτερός μου. Η πρώτη επέμβαση που του έκανε, στη σπονδυλική στήλη, τον άφησε τελείως παράλυτο. Στη συνέχεια του αφαίρεσε τα γεννητικά όργανα. Μετά την τέταρτη επέμβαση δεν ξαναείδα τον Τίμπι. Πώς αισθανόμουν; Δεν υπάρχουν λόγια. Μου σκότωσαν τον πατέρα, τη μητέρα, τα δύο μεγαλύτερα αδέλφια μου και τώρα είχαν διαμελίσει και τον δίδυμο αδελφό μου» (μαρτυρία ενός επιζήσαντος «πειραματόζωου» του Μένγκελε, η οποία φυλάσσεται στο Μουσείο Children of Auschwitz Nazi Deadly Laboratory Experiments Survivors). Ο Μένγκελε συγκέντρωσε όλα τα αρχεία του, που περιείχαν την πορεία των πειραμάτων αλλά και συμπεράσματά του, σε δύο μεγάλα βαγόνια και τα έστειλε στον Βέρσερ. Δυστυχώς, μόλις το Αουσβιτς απελευθερώθηκε από τους Ρώσους στις 27 Ιανουαρίου του 1947, ο Βέρσερ τα έκαψε. Από τα λίγα που μας έχουν μεταφέρει οι ελάχιστοι επιζώντες όμως έχουμε μάθει ότι ο Μένγκελε τους άλλαζε το φύλο, τους «κτυπούσε» με ακτίνες «Χ», τους αφαιρούσε εσωτερικά όργανα και τα τοποθετούσε σε άλλους οργανισμούς, μετάγγιζε αίμα από τον ένα αδελφό στον άλλο, τους γέμιζε με βακτηρίδια, τους υποχρέωνε σε αιμομεικτικές εγκυμοσύνες.
Το δικαστήριο της Φραγκφούρτης τον καταδίκασε για «ειδεχθή εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας τα οποία διέπραξε μόνος ή με συνεργάτες και μάλιστα επιδεικνύοντας τεράστιο ζήλο». Ο Μένγκελε είχε προλάβει να γυρίσει στη γενέτειρά του και από εκεί, μέσω Γένοβας, να διαφύγει για τη Λατινική Αμερική το 1949. Το 1958 νυμφεύθηκε για δεύτερη φορά και έναν χρόνο αργότερα απέκτησε ουρουγουανική υπηκοότητα. Το 1961 πήγε στη Βραζιλία, όπου συναντήθηκε με τον ναζιστή Βόλφγκανγκ Γκέραρντ. Το 1985 μια ομάδα βραζιλιάνων, δυτικογερμανών και αμερικανών ειδικών κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο Μένγκελε πέθανε από εγκεφαλικό το 1979 ενώ κολυμπούσε. Οι εξετάσεις που έγιναν στην οδοντοστοιχία του πτώματος επιβεβαίωσαν τη θεωρία αυτή.
