Η «Πέτρα» που πλάκωσε τους σταρ
Πρώτα ήταν το αρχαίο νεκροταφείο που άρχισε να ανασκάπτεται στο οικόπεδο Τιρλή. Η σαρκοφάγος με το ανθρωπόμορφο σχήμα, τα οστά, τα κτερίσματα. Υστερα ήρθαν οι άνθρωποι: ο κύριος Παναγιώτης που μοίραζε γάλα τα πρωινά «γράφοντας με την καθημερινή του διαδρομή τη λέξη «τέλος» πάνω σε μια εποχή της πόλης»· ο μικρασιάτης πρόσφυγας Στέλιος Θεολόγου με τη φωτογραφία του Πλαστήρα ακόμη στο πορτοφόλι του και τον χειμαρρώδη λόγο του· ο νυχτοφύλακας του αρχαιολογικού χώρου Ιωάννης Σωτηρίου με τους ταπεινούς του μικρόκοσμους· η κυρία Μαρία Γαβριήλ καταδικασμένη από τη σπάνια ομορφιά της σε διά βίου μοναξιά· ο Παναγιώτης Φαρμάκης, ο πλάνης της πόλης που έζησε τις μέρες του «πάνω από τη γη και κάτω από τα σύννεφα» διασώζοντας ανιδιοτελώς ευρήματα αρχαιολογικά και που στη φευγαλέα, κάθε φορά, μορφή του ο Φίλιππος Κουτσαφτής συνάντησε τη μορφή του σύγχρονου ιεροφάντη. Το αρχαίο πρόσωπο της Ελευσίνας έτσι όπως αναμετριέται καθημερινά με το σημερινό πρόσωπό της ήταν αυτό που οροθέτησε τις διαδρομές που ακολούθησε ο σκηνοθέτης από την πρώτη κιόλας ημέρα ζωής του στην πόλη 20 Μαΐου του 1988. «Αγέλαστος πέτρα» ο τίτλος του ντοκυμαντέρ που γεννήθηκε, 10 τα χρόνια που χρειάστηκε για να αποθησαυρίσει το υλικό του κρατώντας με τον καιρό την ψίχα των πραγμάτων, 13 εκείνα που πέρασαν από το πρώτο του φιλμάκι, τη μικρού μήκους «Σεμνών θεών» με θέμα μια σωστική ανασκαφή στον Κολωνό.
Η βασανιστική αναζήτηση
«Τα πράγματα σ’ εμένα» εξηγεί ο σκηνοθέτης «γίνονται μακροχρόνια και βασανιστικά. Το υλικό που έχω συγκεντρώσει φθάνει τις 50 ώρες σε φιλμ και τις 100 σε βίντεο. Ανάμεσά τους έχουμε συγκεντρώσει 20 μαρτυρίες μικρασιατών προσφύγων που σήμερα δεν ζουν πια. Μαρτυρίες τους από την καταστροφή. Θα μπορούσα να γυρίσω ένα ντοκυμαντέρ για την Ελευσίνα μέσα σε έξι μήνες ή έναν χρόνο. Μόνο που τότε η ταινία θα ακολουθούσε την τυπολογία των παραγωγών της ΕΤ: ωραίες εικόνες, κείμενα και ένας αφηγητής. Από τη στιγμή όμως που στρέφεις την κάμερα έστω και σε έναν άνθρωπο ανοίγει ένας άλλος δρόμος. Πρέπει να είσαι ανοιχτός στον χρόνο και πολύ ανοιχτός στα πράγματα». Εχοντας συνθέσει το κείμενο μέσα από τις σελίδες του ημερολογίου που κρατούσε, ο σκηνοθέτης επέλεξε να είναι και ο αφηγητής της ταινίας μεταγγίζοντας στον λόγο του τη σεμνότητα ενός προσκυνητή και την ευαισθησία ενός οξυδερκούς παρατηρητή. Διευθυντής φωτογραφίας εδώ και 17 χρόνια, μεταξύ άλλων σε 14 ταινίες μεγάλου μήκους σκηνοθετών όπως ο Αβδελιώδης, ο Σπετσιώτης και ο Τάσιος, αλλά και φωτιστής τον τελευταίο καιρό σε θεατρικές παραστάσεις ο Φίλιππος Κουτσαφτής αναγκάστηκε ξεκινώντας τα γυρίσματα να βαδίσει σε έναν δρόμο που στην ουσία χάραζε ο ίδιος. «Κανείς δεν μπορούσε να πει ότι έτσι έπρεπε να γίνει η ταινία, αφού δεν είχε προηγηθεί κάτι αντίστοιχο στην ελληνική φιλμογραφία. Το ντοκυμαντέρ στην Ελλάδα θεωρείται ακόμη ανυπόληπτο είδος. Ολοι όσοι ασχολούνται με αυτό το είδος είναι στην ουσία αυτοδίδακτοι. Δεν είναι τυχαίο ότι ελάχιστες είναι οι φορές που τα ελληνικά ντοκυμαντέρ βρίσκουν τον δρόμο για τις κινηματογραφικές αίθουσες» τονίζει ο σκηνοθέτης και μνημονεύει τον δάσκαλό του Ανδρέα Μπέλλη και τα ντοκυμαντέρ του Δημήτρη Μαυρίκιου.
Η ανακάλυψη μιας πολιτείας
Στο 41ο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης η «Αγέλαστος πέτρα» «πάνω σε αυτήν κάθησε η θεά Δήμητρα όταν έφθασε στην Ελευσίνα αναζητώντας την Περσεφόνη» διακρίθηκε με τέσσερα βραβεία, μεταξύ των οποίων εκείνα του κοινού και της Πανελλήνιας Ενωσης Κριτικών Κινηματογράφου, ενώ από την περασμένη Παρασκευή προβάλλεται στις αθηναϊκές αίθουσες. «Η σκηνοθεσία» λέει ο ίδιος «δεν είναι αυτοσκοπός μου. Ούτε και η αρχαιολογία. Με ενδιαφέρει μονάχα στον βαθμό που δίνει απαντήσεις για το σήμερα. Η δουλειά μου ταυτίζεται εν πολλοίς με τη δουλειά των αρχαιολόγων. Αλλά και με τη διαδρομή των αρχαίων μυστών. Οταν έφθασα στην Ελευσίνα, δεν ήξερα γι’ αυτήν παρά μονάχα πράγματα γνωστά από τη μυθολογία ή από την ιστορία. Η παραλία της πόλης ήταν έρημος τόπος με ένα καφενείο, του «Φωνιά», και έναν κινηματογράφο θερινό που είχε ξεμείνει από την εποχή του αμερικανικού στόλου. Τα υπόλοιπα έπρεπε να τα ανακαλύψω. Η διαδρομή μέσα στα πράγματα ήταν ούτως ή άλλως αυτό που με ενδιέφερε περισσότερο. Θα ‘λεγα ότι στην πορεία ταυτίστηκα περισσότερο με το σύγχρονο πρόσωπο της πόλης». Και είναι κυρίως οι εικόνες αυτού του προσώπου, στιγμές καθημερινές όπως η λειτουργία στο εκκλησάκι του Αϊ-Νικόλα δίπλα στο εργοστάσιο τσιμέντων ή οι πορείες διαμαρτυρίας στα διυλιστήρια, που μας αναγκάζουν, μαζί με τις ψηφίδες των προσωπικών ιστοριών, να επαναπροσδιορίσουμε αυτή τη βιομηχανική πολιτεία που το βλέμμα μας, περαστικό καθώς είναι από την εθνική οδό, συνήθως αποστρέφεται.
Η «Αγέλαστος πέτρα» (διάρκεια 87´) προβάλλεται από προχθές στις αθηναϊκές αίθουσες. Σκηνοθεσία, σενάριο, φωτογραφία: Φίλιππος Κουτσαφτής. Μουσική: Κωνσταντίνος Βήτα.
