Σε μια εποχή όπου όλοι μοιάζουν μεταξύ τους πώς μπορεί να εκφράσει κάποιος τη μοναδικότητά του;
Ο καθένας από τα έξι δισεκατομμύρια που ζουν στον πλανήτη μας είναι ένα μοναδικό ανθρώπινο ον, που δεν μοιάζει με κανένα άλλο. Κανένας δεν γεννιέται ακριβώς την ίδια στιγμή, ακριβώς στο ίδιο σημείο, από ακριβώς τους ίδιους γονείς, εκτός από την περίπτωση των διδύμων. Αλλά ακόμη και σε αυτή την περίπτωση τα δακτυλικά αποτυπώματα είναι διαφορετικά, καθώς επίσης και η γραφική αναπαράσταση της φωνής, που είναι μοναδική, αναγνωρίσιμα διαφορετική σε κάθε άνθρωπο, ακόμη και όταν αλλάζουμε τον τόνο της φωνής μας. Το DNA είναι επίσης διαφορετικό. Ο καθένας μας έχει την αίσθηση ότι είναι ένα μοναδικό ανθρώπινο πλάσμα με έναν συνδυασμό από τα δικά του γούστα, τις παρορμήσεις, τις ιδέες και τις μικρές διαστροφές του· συνδυασμό που δεν διαθέτει κανένας άλλος άνθρωπος στον κόσμο.
Εκείνο που βασικά μας ενώνει είναι η τάση μας να εκφράσουμε τη μοναδικότητά μας και το κάνουμε με χίλιους δυό τρόπους. Αλλος φοράει το ρολόι στο δεξί του χέρι. Αλλος επιμένει να φοράει μόνο κόκκινες κάλτσες. Αλλος πλέκει τα μαλλιά του κοτσιδάκια ράστα. Αλλος φοράει σκουλαρίκια στα φρύδια ή στα γεννητικά όργανά του ή στον αφαλό ή στη γλώσσα του. Αλλος εμφυτεύει μικρά διαμαντάκια στο σμάλτο των δοντιών του. Αλλος γράφει μόνο με πένα. Αλλος κουρεύεται πανκ και άλλος βάφει τα μαλλιά του πορτοκαλιά. Αλλος φοράει μαύρα γυαλιά ακόμη και το βράδυ… Ο κατάλογος δεν έχει τέλος.
Στην εποχή μας είναι τρομακτικά δύσκολο να είναι κανείς διαφορετικός. Αν κάνετε κάτι από τα παραπάνω, θα πρέπει να ξέρετε ότι εκατομμύρια άνθρωποι σε όλη τη Γη κάνουν το ίδιο πράγμα.
Διαφορετικές γλώσσες, ίδιες αξίες
Ζούμε σε μια ιστορική στιγμή κατά την οποία η παγκοσμιοποίηση είναι πλέον γεγονός τόσο σε οικονομικό όσο και σε πολιτισμικό επίπεδο. Ολο και περισσότεροι άνθρωποι από διαφορετικά σημεία του πλανήτη μοιάζουν όλο και περισσότερο. Μιλούν διαφορετικές γλώσσες αλλά φορούν τα ίδια ρούχα, μοιράζονται τις ίδιες αξίες, βλέπουν τις ίδιες ταινίες στον κινηματογράφο, ακούν την ίδια μουσική, καταναλώνουν τα ίδια ναρκωτικά, οδηγούν τα ίδια αυτοκίνητα, ανησυχούν για τα ίδια πράγματα (π.χ. τα σκαμπανεβάσματα του Dow Jones), πίνουν τα ίδια αναψυκτικά και προσπαθούν με την ίδια ένταση να εκφράσουν τη… μοναδικότητά τους.
Η τάση να εκδηλώνουμε την ατομικότητά μας με εκκεντρικούς τρόπους ήταν επί πολλά χρόνια προνόμιο της αριστοκρατικής τάξης, τα μέλη της οποίας ήταν οι μόνοι που διέθεταν τα μέσα ή τον χρόνο να ασχοληθούν με θέματα προσωπικού στυλ. Τα πράγματα άλλαξαν τον 19ο αιώνα με την άνοδο της αστικής τάξης, η οποία επέβαλε ένα κοινό σύστημα κανόνων και παραδόσεων στον γενικό πληθυσμό.
Οι πρώτοι που προσπάθησαν να απαγκιστρωθούν από αυτό το σφιχταγκάλιασμα των κανόνων του αστικού καθωσπρεπισμού ήταν οι μποέμ, τους οποίους μπορούσε να συναντήσει κανείς στο Παρίσι γύρω στο 1830. Ενας από αυτούς ήταν και ο ποιητής Ζεράρ ντε Νερβάλ, ο οποίος έγινε διάσημος όταν εμφανίστηκε σε ένα πάρτι έχοντας δεμένο σε ένα λουρί έναν ζωντανό αστακό. Οι φίλοι του έπιναν κρασί από ανθρώπινα κρανία, διάλεγαν περίεργα ονόματα, έβαφαν τα γένια τους σε απροσδόκητες αποχρώσεις και τα αρωμάτιζαν με εξωτικές πομάδες, έμεναν σε σκηνές που έστηναν μέσα στις σοφίτες τους και γενικά έκαναν τα πάντα, προκειμένου να αποδείξουν ότι είναι απόλυτα διαφορετικοί από όλους τους υπολοίπους.
Βέβαια την εποχή εκείνη όπου οι κανόνες ήταν πιο μονολιθικοί για παράδειγμα οι άντρες φορούσαν όλοι σκούρα κοστούμια ήταν πολύ πιο εύκολο να είσαι διαφορετικός. Πάντως αξίζει να σημειώσουμε ότι η μοναδικότητα του ατόμου, που σήμερα μας φαίνεται φυσική κατάσταση, δεν αναπτύχθηκε παρά τα τελευταία χίλια χρόνια. Για παράδειγμα, τα επίθετα εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στα μέσα του 13ου αιώνα.
Ως τότε οι άντρες ήταν γνωστοί με το όνομα του πατέρα τους ο Γιάννης του Πέτρου, ο Δημήτρης του Παναγιώτη και οι γυναίκες με το όνομα του πατέρα τους και του συζύγου τους. Οι Εβραίοι της Ανατολικής Ευρώπης δεν είχαν επίθετο ως τις αρχές του 19ου αιώνα και στην Αμερική ως τα μέσα του ίδιου αιώνα οι σκλάβοι δεν επιτρεπόταν να έχουν επίθετα εκτός και αν τους είχε δώσει ο ιδιοκτήτης τους.
Στην εποχή της εικόνας όπου ζούμε τείνουμε όλο και περισσότερο να εκφράζουμε τη διαφορετικότητά μας, αντικαθιστώντας την προφορική γλώσσα με τη γλώσσα των συμβόλων. Οι σημερινοί πολίτες του κόσμου προσπαθούν όλο και περισσότερο να επικεντρώσουν στην εμφάνισή τους όλα τα νοήματα μιας αρθρωμένης γλώσσας.
Καθώς κυκλοφορούν στους δρόμους των μεγαλουπόλεων, κουρεμένοι με αλλόκοτο στυλ, φορώντας φαρδιά μπλουζάκια και παντελόνια, έχοντας δυο-τρία σκουλαρίκια στο αφτί, μοιάζουν να λένε: «Εμείς ανήκουμε σε μια νέα κατηγορία ανθρώπων, εκπροσωπούμε μια νέα ιδέα, η οποία δεν έχει κανένα ιστορικό παρελθόν. Με χώρα προέλευσης την Αμερική είναι ακόμη πολύ ξένη για να την κατανοήσετε. Δεν έχουμε τίποτε να προσθέσουμε προφορικά σε αυτό που λένε τα μαλλιά μας. Το μυστικό μας κάποτε θα αποκαλυφθεί και σε εσάς. Προς το παρόν δεν είναι παρά μια καινοτόμος δήλωση μόδας, η οποία σκανδαλίζοντας δημιουργεί ταυτόχρονα και μια προσμονή. Δεν θα προδώσουμε την προσμονή σας. Εχετε δίκιο να μας κοιτάζετε με τρόμο, γιατί αυτό το οποίο αντιπροσωπεύει η εικόνα μας σας αμφισβητεί ολοκληρωτικά. Εμείς όμως δεν ασχολούμαστε με εσάς. Κάντε λοιπόν και εσείς το ίδιο και περιμένετε τα γεγονότα».
Η έκφραση μέσω εικόνων
Ο περιορισμός του κώδικα επικοινωνίας στη γλώσσα των συμβόλων είναι αναπόφευκτος και έχει αποτέλεσμα την υποβάθμιση του συλλογικού δείκτη νοημοσύνης. Διαλέγοντας να εκφράσουμε την ταυτότητά μας μέσα από εικόνες, αναγκαστικά περιορίζουμε τα μηνύματά μας σε αυτά που άλλοι μπορούν να αναγνωρίσουν και κατ’ επέκταση να κατανοήσουν. Δεν λαμβάνουμε υπόψη ότι όσο περισσότεροι μπορούν να τα κατανοήσουν τόσο απλοϊκά καταλήγουν να είναι αυτά τα νοήματα. Επιλέγοντας να επικοινωνήσουμε με απλοϊκά μηνύματα υποβαθμίζουμε γενικά τη «συζήτηση».
Το παράδοξο στην υπόθεση είναι ότι τον τελευταίο καιρό όσο πιο διαφορετικός προσπαθεί να είναι κανείς τόσο πιο πολύ μοιάζει με τους άλλους. Εκατομμύρια άνθρωποι σε ολόκληρο τον πλανήτη δείχνουν να έχουν βγει από το ίδιο καλούπι. Η επανάσταση των υποδομών και η επανάσταση της πληροφόρησης είχαν αποτέλεσμα να εξομοιώσουν τα κέντρα με τις περιφέρειες. Η τηλεόραση έχει εδώ και καιρό αρχίσει ένα έργο ισοπέδωσης, καταστρέφοντας κάθε αυθεντικότητα και πρωτοτυπία σε παγκόσμιο επίπεδο. Δεν είναι τυχαίο που οι μεξικανικές σαπουνόπερες μοιάζουν τόσο πολύ με τις ελληνικές.
Οι διαφορετικές κουλτούρες έχουν πλέον εξαφανιστεί και έχουν δώσει τη θέση τους σε μια παγκόσμια υποκουλτούρα, η οποία επιβάλλει τα μοντέλα της με τη βοήθεια της τηλεόρασης, της διαφήμισης και των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Τα μοντέλα αυτά είναι τα μοντέλα της μεταβιομηχανικής εποχής, η οποία δεν αρκείται πλέον σε έναν άνθρωπο που καταναλώνει, αλλά απαιτεί να μην υπάρχουν άλλες δικαιολογίες εκτός από αυτή του καταναλωτισμού.
Το τοπίο της εξομοίωσης
Μέσα σε αυτό το γκρίζο τοπίο της εξομοίωσης οι πολίτες του παγκόσμιου χωριού επικοινωνούν μεταξύ τους μεταχειριζόμενοι τα κατατεθέντα σήματα των προϊόντων που καταναλώνουν. Κόκα-Κόλα, μπλουτζίν, MTV, CNN, φαστ φουντ είναι μερικά μόνο από αυτά. Ακόμη και το «περιθώριο» επικοινωνεί πλέον με τα ίδια σύμβολα.
Η κοινωνία της κατανάλωσης έχει θέση για τα πάντα, ακόμη και για εκείνα που την απορρίπτουν. Τα νεανικά στυλ απορροφώνται τόσο απόλυτα από το σύστημα, ώστε να μην μεσολαβεί παρά ελάχιστο χρονικό διάστημα από τη στιγμή όπου θα εμφανιστούν στον δρόμο ως τη στιγμή όπου θα εμφανιστούν στη βιτρίνα μιας ακριβής μπουτίκ. Η αμφισβήτηση γίνεται σύντομα μόδα και η μόδα αποδοχή. Τα μπλουζάκια με τη φωτογραφία του Τσε Γκεβάρα ξαναγίνονται συρμός, χωρίς αυτό να σημαίνει τίποτε για τις κοινωνικές συνθήκες όπως διαμορφώνονται. Απεναντίας, όσο πιο ολοκληρωτικές γίνονται οι συνθήκες αυτές τόσο πιο επαναστατικά σύμβολα γίνονται μόδα.
Στην εποχή μας οι προσπάθειες διαφοροποίησης καταλήγουν σε αδιέξοδα. Οι έννοιες πρωτοπορία και πρωτοτυπία έχουν χάσει το νόημά τους. Τα σύμβολα της μοναδικότητάς μας έχουν χάσει τη βαρύτητά τους. Οσο πιο διαφορετικοί προσπαθούμε να γίνουμε τόσο περισσότερο μοιάζουμε με τους άλλους. Προσπαθώντας να ξεχωρίσουμε, χάνουμε την ατομική ταυτότητά μας. Η πραγματικότητα μοιάζει όλο και περισσότερο με πίνακα του Αντι Γουόρχολ: σύμβολα που επαναλαμβάνονται στο διηνεκές.
