ΣΤΗΝ κορυφή ενός λόφου στα Σπάτα, εκεί όπου ο χώρος έχει καθαρισθεί για να γίνει το νέο αεροδρόμιο, βρίσκεται το Ζαγάνι. Οπως συμβαίνει στους περισσότερους λόφους της Αττικής, κι αυτός εδώ είναι ως επάνω… στεφανωμένος με σκουπίδια και μπάζα. Συνηθισμένα πράγματα για όσους κυκλοφορούν στην Αττική αλλά και στην υπόλοιπη Ελλάδα. Τον τελευταίο καιρό, τον πολύ τελευταίο καιρό, η λέξη Ζαγάνι βρίσκεται στην ημερησία διάταξη της κάθε κουβέντας μας. Να σωθεί το Ζαγάνι, να διατηρηθεί το Ζαγάνι, να ταπεινωθεί το Ζαγάνι. Ο τελευταίος όρος που χρησιμοποιείται κατά κόρον από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο (ΚΑΣ) προδίδει και κάποιον δισταγμό. Οχι καταστροφή ούτε εξάλειψη, αλλά… ταπείνωση. Τι εννοούν; Να βγάλουν πέτρα – πέτρα τον οχυρωμένο οικισμό και να τον ξαναχτίσουν στην πεδιάδα; Να κόψουν μια φέτα του λόφου με την κορυφή του και να την αποθέσουν χαμηλότερα; Μυστήριο. Προτού όμως κάνουμε οτιδήποτε για το Ζαγάνι, προτού το ανατινάξουμε ή το… ταπεινώσουμε, καλό θα ήταν να ξέρουμε για τι πράγμα μιλάμε. Τι είναι τέλος πάντων αυτό το Ζαγάνι; Και γιατί να σταματήσουν τα έργα στο αεροδρόμιο για ένα… Ζαγάνι;
Κατ’ αρχήν το Ζαγάνι δεν μας προέκυψε έτσι ξαφνικά. Από το 1926 μας είναι γνωστή η ύπαρξη προϊστορικής ακρόπολης σ’ αυτή τη θέση και αναφέρεται από τον Ν. Κοτζιά (Ατ. 1925-26, σελ. 173). Αργότερα, το 1973, ο Ε. Πεντάζος θεωρεί την ακρόπολη ελληνιστική, αναφέρει όμως την ύπαρξη προϊστορικής κεραμικής. Από την άλλη μεριά, στο έργο του «Fortified Military Camps in Attica» για τις ελληνιστικές ακροπόλεις, ο McGriede δεν αναφέρει το Ζαγάνι γιατί προφανώς δεν το θεωρεί ελληνιστική ακρόπολη. Επί περισσότερο από μισόν αιώνα λοιπόν οι αρχαιολόγοι γνωρίζουν ότι στο Ζαγάνι υπάρχει μια προϊστορική οχυρωμένη ακρόπολη και δεν έχει γίνει τίποτα. Αυτό για να βάζουμε τα πράγματα στη θέση τους.
Η αναγγελία για τη δημιουργία του νέου αεροδρομίου στα Σπάτα έγινε το 1976. Μετά από τέσσερα χρόνια άρχισαν από τη Β’ Εφορεία Αρχαιοτήτων οι έρευνες στον χώρο που επελέγη για το νέο αεροδρόμιο και έγινε μερική ανασκαφή και στο Ζαγάνι. Οι έρευνες διήρκεσαν από το 1980 ως το 1982 και σταμάτησαν. Το 1992 η τότε υπουργός κυρία Ψαρούδα – Μπενάκη ζήτησε από την Εταιρεία Αερολιμένος με έγγραφό της χρηματοδότηση για να συνεχισθεί η ανασκαφή στο Ζαγάνι προτού απαντήσει οριστικά για την τύχη του και κατά πληροφορίες η χρηματοδότηση δόθηκε το 1993. Το 1995, μετά από γνωμάτευση του ΚΑΣ, υπουργική απόφαση προέβλεπε ολοκλήρωση της ανασκαφής και δημοσίευσή της προτού δοθεί τελική απάντηση. Τον Οκτώβριο του 1995 άρχισε η ανασκαφή, που τελείωσε τον Μάιο του 1996, χωρίς όμως να έχει ολοκληρωθεί. Μετά έγιναν μερικές συμπληρωματικές εργασίες, χωρίς να συνεχισθεί, ας πούμε, η αποκάλυψη του οχυρωματικού περιβόλου κάτω από τα πουρνάρια που τον καλύπτουν.
Τις πρώτες ημέρες του 1997 το ΚΑΣ αποφασίζει την ταπείνωση του λόφου Ζαγάνι σύμφωνα με ορισμένους όρους, μεταξύ των οποίων είναι η αεροφωτογράφιση του οχυρωμένου οικισμού, η κατασκευή προπλάσματος 1: 50 ολόκληρου του λόφου, η αποκοπή ορισμένων τμημάτων των βράχων όπως οι βράχοι που φέρουν την επιγραφή ΟΡΟΣ, η μεταφορά τους σε χώρο φυλάξεως και εκθέσεως κλπ. Ολα αυτά είναι θαυμάσια. Μήπως όμως ξεχάστηκε ένας άλλος όρος προηγούμενης γνωμάτευσης του ΚΑΣ για την ολοκλήρωση της μελέτης και τη δημοσίευση της ανασκαφής;
Αν επρόκειτο για έναν ακόμη νεολιθικό οικισμό, θα μπορούσε κανείς να πει… «άντε, χαλάλι, προκειμένου να έχουμε το αεροδρόμιο». Ο οικισμός όμως επάνω στον λόφο Ζαγάνι, κατά τη γνώμη πολλών αρχαιολόγων και του καθηγητή Γιόζεφ Μαράν του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης, είναι ένα από τα σπουδαιότερα προϊστορικά μνημεία όχι μόνο της Ελλάδας αλλά του αιγαιακού πολιτισμού. Είναι ένας οχυρωμένος οικισμός της τελικής Νεολιθικής/Πρώιμης Εποχής του Χαλκού που πρέπει τουλάχιστον να μελετηθεί. Σε ένα ειρηνικό περιβάλλον και σε μια εποχή όπου δεν έχουμε οχυρώσεις στην Ελλάδα βρίσκουμε έναν οικισμό περιτειχισμένο με ισχυρό περίβολο (θαυμάσια διατηρημένο σήμερα) και δεν γνωρίζουμε τα αίτια και τους παράγοντες που συνέβαλαν στη δημιουργία του.
Ο οικισμός μας δείχνει έναν περικεντρικό πολεοδομικό σχεδιασμό με λιθόκτιστα σπίτια στην κορυφή ενός λόφου που κατέχει σημαντική θέση στο κέντρο των οικισμών της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού στην Αττική. Αλλα οικιστικά λείψανα από αυτήν την εποχή δεν έχουμε στην Αττική. Και γνωρίζουμε ελάχιστα για τη χωροταξική οργάνωση των οικισμών και την οικονομική, πολιτιστική, κοινωνική και φυλετική κατάσταση του πληθυσμού εκείνα τα χρόνια. Το λιγότερο που θα περίμενε κανείς να γίνει θα ήταν η εξαντλητική έρευνα του οικισμού και του λόφου γενικότερα για τον εντοπισμό όλων των λειψάνων και κυρίως τάφων.
Οι αρχαιολόγοι υποστηρίζουν ότι ανάλογο παράδειγμα οχυρωμένου οικισμού αυτών των χρόνων έχουμε μόνο στην Τροία Ι και ΙΙ. Το λιγότερο που έχουμε να κάνουμε είναι να δοθεί χρόνος για να ολοκληρωθεί η ανασκαφή, να μελετηθούν τα ευρήματα και να δημοσιευθούν, να γίνει ένα πρόπλασμα (οι αρχαιολόγοι ζητούν να γίνει σε κλίμακα 1:1) και μετά ας χαθεί μαζί με τα μπάζα του και τα σκουπίδια του.
Θα ήταν εξωπραγματικό αν ζητούσε κανείς να παραμείνει ο λόφος με τον οχυρωμένο οικισμό και να κινδυνεύουν τα αεροπλάνα. Θα πρέπει όμως να αναζητηθούν ο χρόνος και τα χρήματα για την ολοκληρωμένη μελέτη αυτού του μοναδικού ευρήματος προτού παραδοθεί ο λόφος στις μπουλντόζες και στα εκρηκτικά που θα τον ισοπεδώσουν.
