Η παρατήρηση των πουλιών είναι μια φανατική δραστηριότητα αρκετών ατόμων που για κάποιους άλλους είναι ακατανόητη. Κάτι που ισχύει, με ακόμη μεγαλύτερη ένταση, και με το πάθος του κυνηγού. Το οποίο για αρκετά άτομα «απ’ έξω» φαίνεται ως ακατανόητη βαρβαρότητα. Και σας παρακαλώ μη ρωτήσετε τι το ιδιαίτερο έχουν τα πουλιά γιατί όπως απάντησε ο πρωταγωνιστής της ταινίας «Birdy» του Ολιβερ Στόουν (το αντέγραψα από κείμενο του Β. Γούσια) «Πετάνε! Τι άλλο;». Βέβαια, ο Μάνος Χατζιδάκις παλαιότερα στα «Σχόλια του Τρίτου» είχε δηλώσει: «Η σημασία των πουλιών δεν φανερώνεται σαν τα φονεύεις με δίκαννο σε κυνήγι. Η σημασία των πουλιών υπάρχει μόνο όταν πετούν για να θυμίζουν τον ξεχασμένο μας προορισμό».
Οπως και αν έχει το πράγμα, το να παρατηρείς τη φύση και να την απολαμβάνεις! είναι κάτι που πρέπει να προκαλεί ευχαρίστηση και χαλάρωση. Προϋποθέτει όμως και τις κατάλληλες ευαίσθητες κεραίες. Τούτο επειδή το ν’ ακούς τα πουλιά και να τα βλέπεις είναι το δεύτερο βήμα. Το πρώτο είναι να θέλεις να τα δεις και να τ’ ακούσεις. Κάτι που μπορεί να γίνει ακόμη και στον περιφερειακό του Λυκαβηττού με τα αναρίθμητα κοτσύφια και στην πρώτη πλατεία της Αθήνας το σούρουπο, όταν μαζεύονται τα πουλιά σε ένα από τα δέντρα της και κελαηδούν ακατάπαυτα λίγο προτού κοιμηθούν.
Προτού όμως προχωρήσω, ας μου επιτραπεί να αντιγράψω από το εξαιρετικό «Η Θεσσαλονίκη των πουλιών» της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας ένα κείμενο για τις Σταχτάρες:
«Αλλο ένα αποπνιχτικό μεσημέρι πέρασε και ήρθε η ώρα για την παραλία (σ.σ.: της Θεσσαλονίκης). Εκεί που το πολύβουο πλήθος δεν αποτελείται μόνο από ανθρώπους αλλά και από μερικές πολύ φασαριόζικες ιπτάμενες παρέες. Είναι οι Σταχτάρες, τα πιο τέλεια προσαρμοσμένα στην εναέρια ζωή πουλιά, που πλανάρουν όλη μέρα καθαρίζοντας τον ουρανό από κάθε ευδιάκριτο ψεγάδι. Μοιάζουν με χελιδόνια, αλλά είναι εντελώς σκουρόχρωμες και το σχήμα τους θυμίζει δρεπάνι. Είναι γνωστό ότι κυνηγούν και τρώνε στον αέρα, πίνουν και ζευγαρώνουν εν πτήσει και ακόμη κοιμούνται πετώντας πολύ ψηλά. Επί εννέα μήνες δεν αγγίζουν το έδαφος και έρχονται σ’ αυτό μόνο για να γεννήσουν και να μεγαλώσουν τα μικρά τους».
Οι «επώνυμοι» υγρότοποι
Το πρώτο που θα διαπιστώσει κάποιος που θα αναζητήσει πληροφορίες για περιοχή στην οποία θα μπορέσει να παρατηρήσει πουλιά είναι να του συνιστούν προφορικά ή γραπτά υγρότοπους και ειδικά εκείνους που είναι ενταγμένοι στην περίφημη Σύμβαση του Ραμσάρ. Για να περιληφθεί μια περιοχή σ’ αυτή τη σύμβαση πρέπει να ισχύει τουλάχιστον ένας από τους παρακάτω λόγους:
1. Να φιλοξενεί τουλάχιστον το ένα εκατοστό των ατόμων ενός υδρόβιου είδους πουλιών με την προϋπόθεση να είναι πάνω από 100 άτομα.
2. Να παραμένουν για κάποιο χρονικό διάστημα τουλάχιστον 10.000 πάπιες ή φαλαρίδες.
3. Να υπάρχει εκεί ένας σημαντικός αριθμός ειδών της χλωρίδας και της πανίδας που κινδυνεύουν με εξαφάνιση.
Χωρίς η αναφορά των 11 περιοχών της Σύμβασης του Ραμσάρ να σημαίνει ότι άλλες περιοχές όπως το Δέλτα του Καλαμά στη Θεσπρωτία μειονεκτούν, είναι βέβαιο ότι στους υγρότοπους Ραμσάρ σίγουρα θα δείτε πουλιά. Οι περιοχές αυτές είναι:
1. Στη Θράκη
* Δέλτα του Εβρου.
* Λίμνη Μητρικού με τις λιμνοθάλασσες Μέσης (Αλυκής), Φαναρίου (Ξηρολίμνης) και Αρωγής (Καρατζά), με διαπιστωμένη παρουσία πάνω από 200 ειδών πουλιών.
* Λίμνη Βιστωνίδα και Πόρτο Λάγος.
2. Στη Μακεδονία
* Δέλτα του Νέστου (Νομοί Ξάνθης και Καβάλας).
* Λίμνη Κερκίνη (Νομός Σερρών).
* Λίμνες Λαγκαδά και Βόλβη (Νομός Θεσσαλονίκης).
* Δέλτα Αξιού – Λουδιά – Αλιάκμονα.
* Λίμνη Μικρή Πρέσπα (Νομός Φλώρινας).
3. Δυτική Ελλάδα
* Αμβρακικός Κόλπος.
* Δέλτα Αχελώου και λιμνοθάλασσα Μεσολογγίου.
4. Δυτική Πελοπόννησος
* Λιμνοθάλασσα Κοτύχι.
Το σίγουρο «κυνήγι»
Οι «πρωτόβγαλτοι» παρατηρητές πουλιών δεν πρέπει να απογοητευθούν στην πρώτη τους εξόρμηση. Γι’ αυτόν τον λόγο θα συνιστούσα το παιχνίδι να παιχτεί στα σίγουρα. Βεβαίως από την εποχή του έτους που αποφασίζουν να πάνε ως τις κλιματικές συνθήκες της συγκεκριμένης ημέρας είναι δυνατόν να «παιχτεί» το ποια και πόσα πουλιά μπορούμε να δούμε.
Κάποιες περιοχές όμως είναι βέβαιο ότι είναι περίπου αδύνατον να απογοητεύσουν τους επισκέπτες. Ιδιαίτερα επειδή η παρουσία μεγάλων πουλιών όπως οι πελεκάνοι (στην Πρέσπα και στην Κερκίνη) και οι τσικνιάδες είναι εντυπωσιακή. Ετσι θα πρότεινα:
* Την τεχνητή λίμνη της Κερκίνης.
* Τη λίμνη της Πρέσπας.
* Το Δέλτα του Εβρου.
* Τις εκβολές του Νέστου.
Και οι τέσσερις περιοχές που αναφέρονται έχουν και το πλεονέκτημα ότι τις πλησιάζουμε πολύ εύκολα. Δεύτερον, πλεονεκτούν και σε αρκετά σημεία ακόμη. Για παράδειγμα, ο επισκέπτης της Πρέσπας θα δει χωρίς καμιά αμφιβολία ακόμη και όπως θα κάθεται στο εστιατόριο του χωριού Ψαράδες αναρίθμητες λαγγόνες, τσικνιάδες και κορμοράνους. Το ίδιο ισχύει και σε όλες σχεδόν τις «πλευρές» της Κερκίνης καθώς και στις εκβολές του Νέστου. Λίγο παρακάτω από το καφενεδάκι που υπάρχει από την κατεύθυνση της Χρυσούπολης.
Το μυστικό των αλυκών
Οπως ήδη αναφέραμε, πουλιά υπάρχουν σχεδόν παντού. Αρκεί να εκπαιδευτούμε στο να τα βλέπουμε. Π.χ., η ιδιαίτερα αξιόλογη μελέτη που έγινε πρόσφατα από την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία για τη «Θεσσαλονίκη των πουλιών» απέδειξε την παρουσία εντός των ορίων της πόλης ούτε λίγο ούτε πολύ 70 ειδών πουλιών. Μη μου πείτε ότι δεν είναι μεγάλος αριθμός όταν στις εκβολές του Αχελώου υπάρχουν 230 είδη. Μερικά των οποίων, αναφέρομαι στη Θεσσαλονίκη, ανήκουν σε ιδιαίτερα σπάνια είδη.
Ξεχνώντας τις «μεταχειρισμένες», ας μας συγχωρηθεί το ανοίκειον της έκφρασης, περιοχές (ξανά και ξανά του Ραμσάρ!) θεωρούμε ότι σχεδόν στα σίγουρα θα δείτε εξαιρετικές εικόνες πουλιών όπου υπάρχουν ή υπήρχαν αλυκές. Η παραγωγή αλατιού είναι γνωστό ότι είναι μια διαδικασία «καλοκαιρινή». Την εποχή δηλαδή που ο δυνατός ήλιος οδηγεί στην εξάτμιση του θαλασσινού νερού. Τον χειμώνα όμως που οι αλυκές «αδρανούν» είναι γεμάτες πουλιά που «εκμεταλλεύονται» τους υγρότοπους. Πολύ περισσότερο που η σημερινή Διοίκηση των Ελληνικών Αλυκών που τις διαχειρίζεται προσπαθεί να απαγορεύσει το κυνήγι (δεν είναι και τόσο εύκολο!) μέσα σ’ αυτές. Κάνοντάς τες πραγματικό «καταφύγιο» για τα υδρόβια πουλιά. Δείτε λοιπόν τον κατάλογο παρακάτω και πηγαίνετε μια βόλτα σ’ αυτές αφού προηγουμένως πάρετε άδεια:
* Μεσολογγίου.
* Κίτρους Πιερίας.
* Καλλονής και Πολυχνίτου Λέσβου.
* Μέσης Ροδόπης.
* Νέας Κεσσάνης Ξάνθης.
* Μεγάλο Εμβολο, Θεσσαλονίκης.
Στις αλυκές του Μεσολογγίου θα δείτε στα σίγουρα έναν από τους τελευταίους πληθυσμούς αβοκέτας της Ευρώπης. Τα βασιλόπουλα (έτσι λένε τις αβοκέτες εκεί) παραμένουν μονίμως μέσα στον χώρο της αλυκής και στο Κίτρος της Πιερίας και στην Καλλονή της Λέσβου τα φλαμίνγκος είναι σχεδόν μόνιμοι κάτοικοι.
Πλην των «εν ενεργεία» αλυκών και σε όσες από αυτές έχουν εγκαταλειφθεί όπως στο Τιγκάκι της Κω, στο Πυθαγόρειο της Σάμου, στη Λεύκιμμη της Κέρκυρας ή στην ομώνυμη περιοχή της Νάξου θα διαπιστώσουμε ότι γεμίζουν επίσης από πουλιά. Εδώ να προσθέσουμε ότι εκτός από τις αλυκές που είτε λειτουργούν είτε έχουν εγκαταλειφθεί υπάρχει και μια περιοχή στην οποία δημιουργήθηκαν προϋποθέσεις δημιουργίας επιτέλους! μιας νέας αλυκής. Η περιοχή αυτή υπάρχει στη Λήμνο. Εδώ τον χειμώνα του 1997 μετρήθηκαν ούτε λίγο ούτε πολύ περισσότερα από 4.000 φλαμίνγκος ή αλλιώς, ας χρησιμοποιήσουμε και τη γλώσσα μας, φοινικόπτερα.
Οι άγνωστες περιοχές
Είναι βέβαιο ότι, αν κοιτάξουμε τα πράγματα με άλλο μάτι, σίγουρα θα βρούμε και άλλες περιοχές με πουλιά. Αλλωστε, ας το τονίσουμε ακόμη μία φορά, τα πουλιά πετάνε και πάνε παντού. Σε οποιαδήποτε περιοχή το «πόσα πουλιά υπάρχουν εδώ;» είναι μια ερώτηση που δεν έχει μια μονολεκτική απάντηση «τόσα», όπως στα φυτά. Τούτο επειδή άλλα πουλιά μένουν μόνιμα, άλλα είναι περαστικά, άλλα έρχονται μόνο τον χειμώνα, άλλα το καλοκαίρι.
Για να γίνουν αντιληπτά κάποια μεγέθη, το σύνολο των ειδών φυτών στη χώρα μας πλησιάζει τα 6.000 είδη, ενώ στα πουλιά ο αριθμός αυτός φθάνει τα 422 είδη. Εκ των οποίων αφού πάνε κι έρχονται ένα μεγάλο ποσοστό, τα δύο τρίτα, τα μοιραζόμαστε με άλλες περιοχές και χώρες.
Ξεχνώντας λοιπόν τους «διάσημους» υγρότοπους, ας πάμε και στους λιγότερο γνωστούς. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι μειονεκτούν σε ό,τι αφορά τα πουλιά που φιλοξενούν. Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι θα κάνουμε μια καταγραφή που να διευκολύνει τους ενδιαφερόμενους παρατηρητές πουλιών οι οποίοι ζουν στις επί μέρους περιοχές της χώρας. Γιατί να ξεκινήσει ο κάτοικος της Λαμίας για τον Εβρο όταν μπορεί να πάει στις εκβολές του Σπερχειού που είναι δίπλα;
Στη Θεσσαλία λοιπόν ο ταμιευτήρας της τέως λίμνης Κάρλας φιλοξενεί αρκετά πουλιά και το ίδιο ισχύει για την τεχνητή λίμνη Μάτι στον Τύρναβο. Στο Δέλτα του Πηνειού έχουν καταγραφεί περίπου 220 είδη πουλιών μόλις δέκα είδη λιγότερα απ’ ό,τι στο Δέλτα του Αχελώου. Στα νησιά των Β. Σποράδων η λίμνη της Σκιάθου Στροφιλιά συχνά έχει κύκνους.
Στη Φθιώτιδα το Δέλτα του Σπερχειού στον Μαλιακό κόλπο εμφανίζει ωραιότατες περιοχές για παρατήρηση πουλιών και απέναντι, στη Β. Εύβοια, σε μικρή απόσταση από την Ιστιαία, θα βρούμε τα Μεγάλο και Μικρό Λιβάρι καθώς και το Στρογγυλό τρεις υφάλμυρες λιμνοθάλασσες. Εδώ τον χειμώνα μπορεί να δείτε αμέτρητους κύκνους. Στην άλλη πλευρά της Εύβοιας, κοντά στο Αλιβέρι υπάρχει η ελάχιστα γνωστή λίμνη του Δύστου στην οποία έχουν καταγραφεί περί τα 70 είδη πουλιών. Τόσα όσα στη Θεσσαλονίκη!
Στην Αττική εύκολες περιοχές για πρόσβαση και παρατήρηση πουλιών είναι ο Σχοινιάς και η τεχνητή λίμνη του Μαραθώνα.
Στην Κεντρική Πελοπόννησο η λίμνη της Στυμφαλίας έχει ιστορία ορνιθοπανίδας που φθάνει ως τη Μυθολογία, τις Στυμφαλίδες Ορνιθες και τον Ηρακλή. Με εύκολη σχετικά πρόσβαση από το Κιάτο ή από τον δρόμο της Νεμέας. Παρ’ όλο που η ορνιθοπανίδα της δεν έχει μελετηθεί συστηματικά, έχουν καταγραφεί τουλάχιστον 130 είδη πουλιών. Επίσης στην Πελοπόννησο υπάρχει στην περιοχή της Αρκαδίας η λίμνη Τάκα που είναι σημαντικότατη κατά την ανοιξιάτικη (αν σας έγραφα «φθινοπωρινή» θα το ξεχνούσατε!) μετανάστευση. Εχετε μεγάλη πιθανότητα να δείτε λευκοτσικνιάδες και χαλκόκοτες. Κάτι που ισχύει και στο Δέλτα του Ευρώτα στη Λακωνία.
Στα νησιά του Αιγαίου όπου υπάρχουν μικροί ή μεγαλύτεροι υγροβιότοποι θα βρείτε και αρκετά είδη πουλιών. Σε αυτούς τους υγροβιότοπους πρέπει να προστεθούν και οι καινούργιες λιμνοδεξαμενές όπως αυτή της Μυκόνου στη Μαραθιά, της Λέσβου στη Μήθυμνα και σε πολλές άλλες περιοχές που έχουν εξελιχθεί σε κατάλληλα ενδιαιτήματα για πουλιά. Δεν είναι σίγουρα τυχαίο ότι πρόσφατα απαγορεύθηκε το κυνήγι στη λιμνοδεξαμενή της Μυκόνου.
Στα Δωδεκάνησα και πέρα από την Κω που ήδη αναφέραμε υπάρχουν υγροβιότοποι στη Ρόδο, στην Κάρπαθο, στη Λέρο, στους οποίους θα βρούμε πολλά είδη πουλιών σχεδόν όλες τις εποχές.
Οσοι ζουν στη Χίο είναι τυχεροί. Ολόκληρο το νησί προσφέρεται. Ιδιαίτερα επειδή υπάρχει και ειδικό βιβλίο οδηγός το οποίο έχει εκδοθεί από τον Δήμο Ομηρούπολης.
Στην Κρήτη η περιοχή του φοινικοδάσους του Βάι και η μοναδική φυσική λίμνη του νησιού, η λίμνη του Κουρνά, είναι δύο από τους μεγαλύτερους υγροβιότοπους στους οποίους θα βρούμε αρκετά είδη πουλιών. Αξίζει στο σημείο αυτό να προσθέσουμε και το φράγμα που έγινε στην Ιεράπετρα και ήδη έχει εξελιχθεί σε ωραιότατο υγροβιότοπο.
Σε ό,τι αφορά τα Επτάνησα ήδη αναφέραμε τη Λευκίμμη στην Κέρκυρα. Στο ίδιο νησί υπάρχουν αρκετές ακόμη περιοχές κατάλληλες. Από τη λιμνοθάλασσα του Χαλικιόπουλου ως και τον χώρο γύρω από το αεροδρόμιο. Πρόσφατα ένα πουλί που «ρουφήχθηκε» από τους κινητήρες αεροπλάνου της Ολυμπιακής δημιούργησε βλάβη. Η Λευκάδα θα ήταν δυνατόν να θεωρηθεί «επέκταση» του Αμβρακικού. Στην Κεφαλλονιά συνιστούμε τη λιμνοθάλασσα του Κότταβου και στη Ζάκυνθο του Κερίου.
Τα βουνά και οι κάμποι!
Το γεγονός ότι υπάρχουν πολλά και μεγάλα πουλιά στους υγροβιότοπους δεν σημαίνει ότι μόνο εκεί μπορούμε να δούμε, να παρατηρήσουμε και να απολαύσουμε πουλιά. Οσοι προμηθευτούν το πολύτιμο βιβλίο της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας «Σημαντικές περιοχές για τα πουλιά της Ελλάδας» θα διαπιστώσουν ότι από τις 113 περιοχές που αναφέρονται ένα μεγάλο ποσοστό είναι βουνά, φαράγγια, ακόμη και ολόκληρα νησιά. Οπως οι Στροφάδες στη Ζάκυνθο και η Κάσος στα Δωδεκάνησα. Βεβαίως το ότι μια περιοχή είναι σπουδαία για τη διατήρηση ενός είδους πουλιού δεν σημαίνει υποχρεωτικά ότι είναι και καλή περιοχή για παρατήρηση πουλιών.
Οπως και αν έχει το πράγμα και πηγαίνοντας στα βουνά σκόπιμο είναι να αναφέρουμε (αλφαβητικά κατά νομό) τον Αθω στο Αγιον Ορος, τα Ακαρνανικά και τα Αθαμανικά στην Αρτα, την Πάρνηθα στην Αττική, τα Μπάρμπας και Κλονιός στην Αχαΐα, το Βουρινό στα Γρεβενά, τη Ροδόπη στη Δράμα, τη Δίρφη και το Ορτάρι στην Εύβοια, το Φολόη στην Ηλεία, την Ιδη και το Γιούχτα στο Ηράκλειο, τον Γράμμο και τον Σμόλικα στα Ιωάννινα, το Παγγαίο στην Καβάλα, το Καλόν Ορος στην Κεφαλλονιά, το Βουρινό στην Κοζάνη, τον Δία στις Κυκλάδες, τον Ταΰγετο στη Λακωνία, τον Ολυμπο και την Οσσα στη Λάρισα, τη Δίκτη στο Λασίθι, το Πήλιο στη Μαγνησία, τον Βόρα στην Πέλλα, το όρος Κερκίς στη Σάμο, το Μπέλες στις Σέρρες, τον Κόζιακα στα Τρίκαλα, την Οίτη στη Φθιώτιδα, τα Βαρδούσια και την Γκιώνα στη Φωκίδα, τον Χολομώντας στη Χαλκιδική, τα Λευκά Ορη στα Χανιά.
Τα πουλιά των πόλεων
Η Αθήνα σπανίως αποτελεί προορισμό εκδρομών, όμως και εδώ μπορείτε να παρατηρήσετε αρκετά είδη πουλιών (τα εκπληκτικά κοπάδια των ψαρονιών που φωλιάζουν στο Α’ Νεκροταφείο είναι ένα μόνο παράδειγμα). Το ίδιο και η Θεσσαλονίκη. Ξεχάστε τα περί «ερωτικής» πόλης, τα οποία μάλλον προέρχονται από το γεγονός ότι οι επισκέπτες έχουν φύγει από τα σπίτια τους και «το ρίχνουν έξω», και όπως περπατάτε στο κέντρο της πόλης ασχοληθείτε με την παρατήρηση των πουλιών: Ικανοποιημένοι με τον εαυτό σας και τις ιστορικές αποφάσεις σας διασχίζετε την Ερμού και σύντομα φτάνετε σε μια άλλη όμορφη εκκλησία, την Αγία Σοφία. Εντυπωσιακό κτίσμα (οι τοίχοι φτάνουν το ένα μέτρο πάχος) και ο αυλόγυρός της φιλοξενεί λευκοσουσουράδες, σταχτοσουσουράδες και κοτσύφια τον χειμώνα. Περπατώντας μάλιστα στην κάτω πλευρά της (στη Μακένζι Κινγκ) ίσως ανακαλύψετε έκπληκτοι μέσα σε μια δάφνη τη φωλιά κάποιας θαρραλέας δεκοχτούρας σε απόσταση αναπνοής από εσάς. Δεν είστε όμως καρακάξα, γάτα, αρουραίος ή ξεφτέρι, γι’ αυτό την αφήνετε άθικτη και κατευθύνεστε προς την πλατεία Ναυαρίνου, απολαμβάνοντας τη βόλτα κάτω από τα ανθισμένα δέντρα της Αλεξάνδρου Σβώλου.
Στη Ναυαρίνου βλέπετε γενικά πρόσωπα, ζώα και πράγματα να «διέρχονται»: φοιτητές, νοικοκυρές, αργόσχολους, αεροπλάνα, σκύλους, γάτες, σταχτοκουρούνες, καρακάξες, γλάρους, και αν είστε πολύ τυχεροί και κοιτάξετε ψηλά πάνω από τη Ροτόντα ίσως δείτε και κανέναν «διερχόμενο» ασπροπάρη. Φυσικά ανακαλύπτετε ότι εδώ τον ρόλο των δέντρων τον παίζουν τα φανάρια του δήμου, αφού μέσα σε αυτά φωλιάζουν δεκοχτούρες.
Συνεχίζετε όμως και αφού διασχίσετε με προσοχή τις τρεις λεωφόρους (Τσιμισκή, Π. Μελά και Νίκης) ξεκινάτε για μια βόλτα στην Παραλία, όπως λέγεται η εκτεταμένη προκυμαία της Θεσσαλονίκης, που στο μεγαλύτερο μέρος της είναι διαμορφωμένη σε έναν τεράστιο πεζόδρομο μήκους 4,5 χλμ., που ξεκινά από την πλατεία Ελευθερίας και καταλήγει στο Λούνα Παρκ. Δίπλα στο άγαλμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου μπορείτε να κάνετε μια στάση στο Ενημερωτικό Κέντρο της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας, να παρατηρήσετε τα πουλιά στη θάλασσα με το τηλεσκόπιο και να μάθετε περισσότερα πράγματα για τα πουλιά της πόλης.
