Σχεδόν όλοι γνωρίζουμε ότι υπάρχουν μεγάλες ομάδες «παρατηρητών πουλιών» ή κατά το νεοελληνικότερο «Bird watchers». Οι οποίες μετακινούνται τα γράψαμε ήδη στα «Ταξίδια» του Φεβρουαρίου προκειμένου να παρατηρήσουν τα διάφορα είδη πουλιών.
Λιγότεροι όμως έχουμε υπόψη τούς παρατηρητές των αγριολούλουδων. Οι οποίοι, εφοδιασμένοι με ένα (συνήθως περισσότερα!) βιβλίο – οδηγό με φωτογραφίες των λουλουδιών γυρίζουν στην ελληνική φύση. Απολαμβάνουν, αναγνωρίζοντας και φωτογραφίζοντας, τα αναρίθμητα πολλά από αυτά σπάνια αγριολούλουδα της ελληνικής χλωρίδας.
Φαίνεται περίεργο ότι σε μια χώρα στην οποία οι κάτοικοί της από το πρωί ως το βράδυ κατηγορούν το περιβάλλον της για την υποβάθμιση και την καταστροφή του αυτή θεωρείται από τους βοτανικούς (επαγγελματίες και ερασιτέχνες) Παράδεισος. Δεκάδες βιολογικά τμήματα, από τη Γερμανία, την Αυστρία, την Ολλανδία και τη Δανία ως τη Νορβηγία και την Ισλανδία, έρχονται στην Ελλάδα για να παρατηρήσουν τα λουλούδια μας.
Καιρός, επομένως, να τους μιμηθούμε, όπως κάναμε και με τους παρατηρητές πουλιών. Χώρια που ενώ τα πουλιά πετούν και φεύγουν κάνοντας αναγκαία τα τηλεσκόπια, τα κιάλια και τις «ενδυματικές» παραλλαγές, τα αγριολούλουδα μας περιμένουν ακίνητα. Ασε που, ενώ τα είδη πουλιών στην Ελλάδα (μόνιμα και μεταναστευτικά) είναι μόλις 400, τα φυτά είναι περίπου 6.000. Από τα οποία 2.000 περίπου είναι ενδημικά. Δηλαδή είδη που βγαίνουν μόνο εδώ και πουθενά αλλού. Κάτι που δεν ισχύει για τα πετούμενα!
Για μια απλή σύγκριση αρκεί να αναφερθεί ότι ενώ η Κρήτη είναι τριάντα πέντε φορές μικρότερη από τη Βρετανία έχει τον ίδιο αριθμό ειδών φυτών: περίπου 2.000!
Στις καλοκαιρινές βόλτες στα παράλια, στα νησιά, στις άγονες περιοχές και στα μικρά υψόμετρα βλέπουμε, στα σίγουρα, ένα ξηρό τοπίο. Μόνο που και εδώ με λίγη παρατηρητικότητα θα δούμε αρκεί να έχουμε προηγουμένως συντονιστεί! πολλά και εντυπωσιακά αγριολούλουδα.
Το πρώτο που αξίζει να παρατηρήσετε από κοντά είναι εκείνο του γαϊδουράγκαθου. Το άνθος του έχει έξοχα σκούρα ιώδη λουλούδια που φθάνουν ως και τα 8 εκατοστά διάμετρο.
Η ίνουλα, με μικρά κίτρινα λουλούδια, είναι κοινότατο «καλοκαιρινό» είδος. Φυτρώνει παντού. Από περιοχές γεμάτες με μπάζα ως τα όρια (ή και τις σχισμές) της ασφάλτου. Είναι ένα από τα φυτά των οποίων τη διασπορά ευνόησε ο άνθρωπος. Αν δυσκολεύεστε να τη γνωρίσετε, κάντε στάση δίπλα σ’ ένα (θερισμένο!) σιταροχώραφο. Η «οπορτουνιστική» ίνουλα είναι στις περισσότερες των περιπτώσεων το πράσινο και θαλερό φυτό που φυτρώνει του καλού καιρού (μετά το θέρισμα του σιταριού) και μεγαλώνει όλο το καλοκαίρι.
Η αλθαία (μοιάζει με τη μολόχα γι’ αυτό τη λέμε και δενδρομολόχα) είναι ένα ψηλό φυτό με μεγάλα λουλούδια που παραμένει ανθισμένο σχεδόν όλο το καλοκαίρι. Συχνά πρέπει να το δείτε οπωσδήποτε! φθάνει το ύψος των δύο μέτρων.
Αλλά και ο φλόμος, με κίτρινα λουλούδια που βγαίνουν σ’ έναν όρθιο «κώνο», επίσης είναι άξιος να τον περιεργαστείτε.
Οπως ανεβαίνουμε στο υψόμετρο αρχίζει να εμφανίζεται και η βατομουριά. Τα λουλούδια της είναι μικρά μοβ και συχνά συνυπάρχουν με τους (νόστιμους!) καρπούς. Φάτε τους άφοβα, χωρίς όμως υπερβολή γιατί οι διάρροιες που ακολουθούν δεν είναι σπάνιες.
Εκεί κοντά είναι και η ρίγανη και η μέντα. Ακόμη και αν δεν τις ξεχωρίζετε με το μάτι, μπορείτε να το κάνετε με τη μύτη. Αλλωστε την εποχή της άνθησής τους καλοκαίρι! έχουν και το μέγιστο του αρώματος!
Δύο είναι τα χαρακτηριστικά που διαπιστώνουμε να υπάρχουν όταν ξεπεράσουμε το υψόμετρο των 500 μέτρων. Το πρώτο είναι ότι δεν βλέπουμε πλέον ελιές και το δεύτερο ότι έκαναν την εμφάνισή τους φυλλοβόλα δένδρα, όπως οι καστανιές και οι οξιές.
Εδώ με λίγη προσοχή θα δείτε πάρα πολλά ανθισμένα είδη φυτών, όπως για παράδειγμα οι αγριοτριανταφυλλιές. Είναι μια αρκετά μεγάλη ομάδα ειδών στη χώρα μας, στην οποία συχνά ξεχωρίζουν τα επιμέρους είδη από το χρώμα των λουλουδιών τους. Αλλά και τα αγριογαρίφαλα επίσης είναι εδώ κοντά. Το επιστημονικό όνομα των οποίων είναι Δίανθος και σημαίνει «άνθος του Διός». Επειδή όπως γράφει ο Γ. Σφήκας «ήταν αφιερωμένα στο μεγάλο αυτό θεό του Ολύμπου».
Αν τώρα είσαστε στον Χελμό και δεν έχει περάσει ο Ιούλιος μπορείτε να δείτε την περίφημη Κολομπίνα του Χελμού. Μολονότι υπάρχει και σε άλλα βουνά της Πελοποννήσου, έχει το όνομα του Χελμού επειδή εκεί πρωτοβρέθηκε.
Στο ίδιο υψόμετρο των δασών της ορεινής ζωής θα βρούμε ανθισμένα και μερικά είδη Salvia που συχνά είναι γνωστά και ως το «τσάι του βουνού». Στα οποία «τσάγια» ανήκει και ο σιδερίτης, που επίσης έχει λουλούδια το καλοκαίρι. Στα χαμηλότερα υψόμετρα οι σάλβιες που βγαίνουν δεν είναι τίποτε παραπάνω από τη ομάδα φυτών που είναι γνωστή ως φασκόμηλο.
Η μπελαντόνα είναι σχετικά σπάνια αλλά και αυτή έχει λουλούδια το καλοκαίρι. Το φυτό αυτό περιέχει ατροπίνη με αρκετές χρήσεις στη φαρμακευτική.
Αλλά να μην ξεχάσουμε και τα «σκυλάκια», που θα τα βρούμε να εμφανίζονται με ωραιότατα λουλούδια ακόμη και μέσα στους τοίχους σε πολλά χωριά. Οι Μηλιές του Πηλίου είναι ένα από αυτά. Τα «σκυλάκια» έχουν πάρει το όνομά τους από το γεγονός ότι οι περισσότεροι το κάναμε παιδιά αν τα πιέσεις ανοίγουν σαν το στόμα του σκύλου!
Είναι λογικό, όταν ξεπεράσουμε το ύψος του δάσους πάνω και από τα έλατα! και φθάσουμε στη λεγόμενη «αλπική» ζώνη, να βρεθούμε στον θερινό παράδεισο των αγριολούλουδων. Με τις ιδιαίτερα χαμηλές θερμοκρασίες και τα χιόνια του χειμώνα εδώ υπάρχουν τα χαμηλά (αλλά συνήθως πολυετή!) φυτά, που πρέπει να συμπληρώνουν τον κύκλο «ανάπτυξη – λουλούδια – καρποί» μέσα στη σύντομη θερινή περίοδο.
Βάλτε, λοιπόν, (είναι και της μόδας) τις αρβύλες σας καθώς και χονδρές κάλτσες και κάντε τις παρατηρήσεις σας των αγριολούλουδων στις κορυφές του Ολύμπου, της Ροδόπης, της Πίνδου, του Χελμού, του Ταΰγετου, των Λευκών Ορέων και των άλλων ψηλών βουνών ή, έστω, ως εκεί που φθάνει ο δρόμος.
Δείτε τις βιόλες (και ο μενεξές βιόλα είναι) το γένος ρανούνκουλους, την κολομπίνα του Ολύμπου (και σε γειτονικά βουνά), τη σαξιφράγκα, την αγριοτριφυλλιά, το λίνουμ, το χελιδονόχορτο, τη γλομπουλάρια, τις καμπανούλες. Μία από αυτές με το όνομα Campanula oreadum ζει μόνο στην αλπική ζώνη του Ολύμπου. Το oreadum προέρχεται πάλι αντιγράφω τον Γ. Σφήκα «από τις νύμφες Ορειάδες που κατοικούσαν στο βουνό αυτό των θεών».
Να μην ξεχάσω όμως να σας συστήσω αν πάτε στην αλπική ζώνη του Ολύμπου ή της Πίνδου να δείτε και το «βαρόμετρο των ορειβατών». Εχει επιστημονικό όνομα Carlina acautis και με κάθε ακόμη και μικρή αλλαγή της υγρασίας στην ατμόσφαιρα τα γύρω από τον «δίσκο» του μεγάλου λουλουδιού «βράκτεια» φύλλα κλείνουν για να προστατεύουν το άνθος!
Τα άνθη της αμμουδιάς
Ενα από τα ωραιότερα αγριολούλουδα της χώρας μας, ο κρίνος της θάλασσας, βγαίνει σε πολλές παραλίες με άμμο. Από τη Χαλκιδική και τη Λήμνο ως το Πήλιο (χαλάει τον κόσμο στην Ακτή της Ξυνόβρυσης), την Κυπαρισσία και στην Κρήτη. Εχει ωραιότατα άσπρα μεγάλα λουλούδια, που είναι πάνω στο φυτό όλο το καλοκαίρι. Είναι το ίδιο είδος με αυτό που βλέπουμε στις τοιχογραφίες της Σαντορίνης και της Κνωσού.
Αλλά ακόμη και αν είστε σε βραχώδη παραλία και ο κρίνος της θάλασσας απουσιάζει, είναι σπάνιο να μην υπάρχει εκεί το φυτό κάππαρη με τα χωρίς υπερβολή εντυπωσιακότατα λουλούδια του. Βεβαίως στο εστιατόριο γευόμαστε το μπουμπούκι της κάππαρης στις πίτσες. Σε αρκετές περιοχές της χώρας μας, όπως τα Δωδεκάνησα, το μπουμπούκι αυτό μαζί με τα νεαρά φύλλα το κάνουν τουρσί. Είναι, λάβετέ το υπόψη σας, σχεδόν αδύνατο να μη δείτε το έξοχο λουλούδι της. Αλλωστε ο Θεόφραστος εδώ και δύο χιλιάδες χρόνια έγραψε ότι «βλαστάνει δε και ανθεί το θέρος». Αν θέλετε να εντυπωσιάσετε την παρέα σας, κόψτε ένα μπουμπούκι κάππαρης κάπως «φουσκωμένο», με αρκετό μίσχο. Τόσο μεγάλο που να μπορεί να τον βάλετε σε ένα ποτήρι με νερό. Φωνάξτε τους όλους τριγύρω και παρατηρήστε το λουλούδι που θα εμφανισθεί να ανοίγει σε ελάχιστο χρόνο!
Ενα άλλο τυπικό φυτό της παραλίας και των υγρών περιοχών της χώρας μας, γεμάτο με λουλούδια το καλοκαίρι, είναι η λυγαριά. Εχει άνθη που ανοίγουν πολλά μαζί σε μακρόστενες ταξιανθίες στις κορυφές των κλαδιών. Αν είστε τυχεροί ή επιμείνετε περισσότερο θα δείτε ωραιότατες πεταλούδες, «μπάμπουρες» και άλλα έντομα να το επισκέπτονται για το νέκταρ και τη μεταφορά της γύρης του αρσενικού «σπέρματος» προς το θηλυκό ωάριο.
Εξαίσια κίτρινα λουλούδια με μορφή «χωνιού», που επίσης βγαίνουν στις παραλίες, έχει και η πικραγγουριά. Και εδώ μπορούμε να εντυπωσιάσουμε την παρέα μας. Αρκεί να «σπρώξουμε» λίγο τους τριχωτούς καρπούς, που επίσης υπάρχουν πάνω στο φυτό. Θα τρομάξουν όλοι επειδή οι καρποί σκάζουν και τινάζουν μακριά, σαν βολίδες, τους σπόρους που περιέχουν.
Αλλά και ο αμάραντος που αν κόψουμε το λουλούδι του παραμένει αμετάβλητος είναι κάπου κοντά.
Από τις αρχές Σεπτεμβρίου και στη συνέχεια θα δούμε ξαφνικά, μέσα στην πλήρη ξηρασία των άνυδρων νησιών μας και των παράκτιων περιοχών, να εμφανίζεται ο ανθικός άξονας της σκυλοκρεμμύδας με τα αναρίθμητα μικρά λουλούδια στην κορυφή του. Τα οποία με μορφή «δακτυλίου» ανθίζουν «μετακινούμενα» από τη βάση της ταξιανθίας προς την κορυφή.
Ο κ. Ν. Σ. Μάργαρης είναι καθηγητής Διαχείρισης Οικοσυστημάτων στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου.
