«Αυτή που τα φορούσε σίγουρα δεν ήταν βοσκοπούλα». Βλέποντας τις μικρές χάντρες από αχάτη και σάρδιο, ο Ανωγειανός ήταν βέβαιος για την κάτοχό τους. Μόνο μια βασιλοπούλα, μια πριγκίπισσα θα μπορούσε να φοράει τέτοιες πολύτιμες για την εποχή πέτρες που είχαν φθάσει στη μινωική Κρήτη από πολύ μακριά, ειδικά για να στολίσουν μια όμορφη. Πώς βρέθηκαν όμως στον Ψηλορείτη, σε υψόμετρο 1.187 μέτρων; Ο αρχαιολόγος καθηγητής κ. Γιάννης Σακελλαράκης χαμογελάει με νόημα. Χωρίς να το ξέρει, ο Ανωγειανός είχε θέσει το κύριο ζήτημα που απασχολεί και τον ίδιο: Τι ήταν στη μινωική εποχή αυτό το τεράστιο κτίριο ψηλά στα βουνά; Και γιατί να βρίσκονται σε έναν τέτοιο χώρο πολύτιμες χάντρες από κοσμήματα; Η ανασκαφή, όμως, στη Ζώμινθο- με το ωραίο προελληνικό όνομα- βρίσκεται ακόμη στην αρχή της. Μόλις τη μία άκρη του κτιρίου όπου απαντώνται δωμάτια- εργαστήρια έχει αρχίσει να ανασκάπτει ο ίδιος με τη σύζυγό του, αρχαιολόγο κυρία Εφη Σαπουνά-Σακελλαράκη. Σε ένα από αυτά άστραψαν το περασμένο καλοκαίρι σαν διαμάντια ανάμεσα στο χώμα και στις πέτρες πολλά μικρά κομμάτια ορείας κρυστάλλου. Και σε μια κόγχη που είχε κατασκευαστεί στον τοίχο, ένα άλλο αναπάντεχο εύρημα: Τρία αγγεία με διακόσμηση στην επιφάνειά τους και οπή στη βάση. Αγγεία δηλαδή που χρησιμοποιήθηκαν για την προσφορά υγρών σε μια θεότητα. Τι μπορεί να σημαίνει ο συνδυασμός τους;
Η ιστορία, λοιπόν, μπορεί να έχει ως εξής: Στο Ιδαίον Αντρον του Ψηλορείτη, εκεί όπου κατά τον Ομηρο γεννήθηκε ο Δίας- μέγιστο προς τούτο λατρευτικό κέντρο της μινωικής Κρήτης σε υψόμετρο 1.495 μέτρων-, ανέβαινε κάθε εννέα χρόνια ο Μίνωας για να πάρει από τα χέρια του θεού τους νόμους με τους οποίους θα κυβερνούσε. Μαζί του ή χώρια, οι Μινωίτες ανέβαιναν επίσης στο βουνό ως προσκυνητές. Μπορεί να υπάρχουν πολλοί δρόμοι για να φθάσει κανείς στο σπήλαιο του Κρηταγενή Δία. Αλλά αυτός από την Κνωσό είναι ο συντομότερος και ευκολότερος. Και περνάει από τη Ζώμινθο. Χρειάζονταν μήπως μια στάση στη δύσκολη ανηφόρα;
«Οπωσδήποτε αυτό το κτίριο ήταν ένας σταθμός προς το Ιδαίον Αντρον» λέει ο κ. Σακελλαράκης. « Ο χαρακτήρας του, όμως,ήταν διφυής.Θρησκευτικός και οικονομικός.Το κτίριο είχε κατασκευαστεί σε τόπο αλλά κυρίως σε ύψος όπου μπορεί να ζήσει ο άνθρωπος όλο τον χρόνο.Είναι πολύ μεγάλο,σταθερό,καλοχτισμένο και επιπλέον έχει τοιχογραφίες!Αλλά ποιο εργαστήριο της εποχής ή άλλη οικονομική εγκατάσταση θα χρειαζόταν τοιχογραφίες;Εκτός αν συνδεόταν με τη λατρεία αφενός και την ανακτορική μεγαλοπρέπεια αφετέρου» σημειώνει.
Τα αναθήματα
Και εδώ η παρουσία της ορείας κρυστάλλου υπερθεματίζει τα ανωτέρω. Ο κ. Σακελλαράκης είχε φέρει και παλαιότερα στο φως ορεία κρύσταλλο κατά την ανασκαφή στο Ιδαίον Αντρον όπως σε άλλα μιινωικά ιερά κορυφής στην Κρήτη (Γιούχτα και Κόφινα), αλλά και στον Αγιο Γεώργιο στο Βουνό Κυθήρων. «Είναι αξιοσημείωτο ότι στο Ιδαίον Αντρον εκτός από πέντε ακανόνιστα τμήματα ορείας κρυστάλλου βρέθηκαν και αρκετά αναθήματα από αυτό το υλικό.Ηταν ψήφοι και μία σφραγίδα από την παλαιά ανασκαφή του 1885,καθώς και αρκετές ψήφοι,δισκία,πλακίδια,ένας οφθαλμός και ένα σφραγίδιο από τη δική μας ανασκαφή » λέει.
Εξαιρετικά σπάνιο και πολύτιμο στην αρχαιότητα αυτό το υλικό, το οποίο θεωρούνταν ότι είχε μαγικές δυνάμεις, δεν είναι διόλου περίεργο ότι προσφερόταν στους θεούς όπως και άλλες σπάνιες ορυκτές πέτρες οι οποίες έρχονταν από την Ανατολή ή όπως ο χρυσός. Στη Ζώμινθο, όμως, δεν υπήρχε ιερό. «Αλλά στη Ζώμινθο υπήρχε εργαστήριο επεξεργασίας της ορείας κρυστάλλου, όπως δείχνουν τα ευρήματα» λέει ο κ. Σακελλαράκης. Το αποδεικνύουν σαφώς τα 20 κομμάτια χαλαζία (όπου περιέχεται η ορεία κρύσταλλος) και τα 21 κομμάτια φυσικής, πολυεδρικής ορείας κρυστάλλου τα οποία βρέθηκαν στο ανασκαμμένο δωμάτιο του κεντρικού κτιρίου. Οπως επίσης τα τέσσερα τεμάχια ενός άλλου εύθραυστου ορυκτού, του πυρολουσίτη, που χρησιμοποιείται ως διαλύτης σήμερα αλλά είναι άγνωστη η χρήση του στη μινωική εποχή. Μαζί τους, έξι εργαλεία και διάσπαρτα στο δάπεδο και 100 αγγεία διαφόρων σχημάτων: χύτρες, πύραυνα, ένας ψευδόσχημος αμφορέας, ένα παράξενο σκεύος με τρύπες στην κάτω επιφάνειά του το οποίο οι αρχαιολόγοι ονομάζουν θυμιατήρι και άλλα αγγεία και σκεύη, μερικά απροσδιόριστης ακόμη χρήσης. Η εργαστηριακή του χρήση επομένως, και για περισσότερα από ένα είδη, θεωρείται δεδομένη.
Η ως τώρα κρατούσα άποψη ότι το εξαγωγικό εμπόριο της μινωικής Κρήτης βασίστηκε στα πεδινά και μόνο προϊόντα έχει ανατραπεί με τον εντοπισμό της Ζωμίνθου, την οποία ανασκάπτει ο κ. Σακελλαράκης εδώ και τρία χρόνια (ανασκαφή της Αρχαιολογικής Εταιρείας). Είναι φανερό ότι τα βουνά παρείχαν άφθονη ξυλεία για τις οικοδομές και για την κατασκευή των πλοίων, αλλά και χρήσιμα βότανα και φαρμακευτικά φυτά, πολύτιμα στο κόσμο της Μεσογείου.
«Τώρα προστίθενται και εκμεταλλεύσιμα ορυκτά» επισημαίνει ο κ. Σακελλαράκης. Στην «οικονομία των βουνών», όπως τη χαρακτηρίζει ο ίδιος, θα πρέπει να συνυπολογισθεί και η παραγωγή μαλλιού για την υφαντική, δεδομένου ότι οι κουρές των προβάτων της Κνωσού που καταγράφονται στις πινακίδες της Γραμμικής Β΄ γραφής δεν γίνονταν στα χειμαδιά αλλά στα βουνά και κυρίως στον πλησιέστερο Ψηλορείτη.
Το ερώτημα
«Αν ισχύει αυτός ο μύθος για τον Μίνωα,το δικό μου ερώτημα είναι αν ο μεγάλος σεισμός που κατέστρεψε τη Ζώμινθο έγινε τον πρώτο χρόνο ή τον τελευταίο.Αν προετοιμάζονταν δηλαδή για να υποδεχθούν τον βασιλιά και είχαν γεμάτες τις αποθήκες τους ή αν είχε ήδη περάσει και φύγει,παίρνοντας μαζί του όλα τα αγαθά…» λέει ο κ. Σακελλαράκης. Αυτό όμως είναι νωρίς για να το ξέρει. Η ανασκαφή του κτιρίου άρχισε από μια άκρη, όχι τυχαία. «Τα καλύτερα ξέρω πού είναι.Ξέρω πού είναι τα τοιχογραφημένα δωμάτια. Αλλά πρέπει να περιμένω. Μέσα στον χρόνο ο Σακελλαράκης είναι ένα τίποτε.Αν ανασκάψω τα καλύτερα τώρα, δεν θα είμαι έτοιμος για αυτά που θα ακολουθήσουν» λέει. Κοιτάζουμε τις φωτογραφίες της Ζωμίνθου. Ενα οροπέδιο μέσα στα βουνά όπου τα ερείπια ελάχιστα ξεχωρίζουν, παρ΄ ότι οι τοίχοι του κτιρίου φθάνουν σε ύψος ως τα 2,20 μέτρα. Οι Μινωίτες χρησιμοποίησαν φυσικά την ντόπια γκρίζα πέτρα για να οικοδομήσουν τα κτίριά τους. Και αυτή υπάρχει παντού. Ο κ. Σακελλαράκης πρωτοπήγε στη Ζώμινθο το 1982, δεύτερη ημέρα της ανα σκαφής στο Ιδαίον Αντρον, ακολουθώντας την πρόκληση που ήλθε υπό μορφήν ενός τοπωνυμίου. «Αρχή σοφίας η των ονομάτων επίσκεψις» μου θυμίζει, διευκρινίζοντας ότι ονόματα που λήγουν σε-ινθος (Ζώμινθος, Κόρινθος, Ζάκυνθος) είναι προελληνικής προέλευσης. «Το κράτησα τότε επτασφράγιστο μυστικό» λέει. «Δεν έδωσα καμία δημοσιότητα.Διότι υπάρχει πάντοτε το κακό προηγούμενο της Κνωσού.Ο Εβανς δεν ξέρειτι έγινε η Κνωσός του,αλλά εγώ ξέρω».
Η τύχη
Εκτασης 1.500 τ.μ. και με περίπου 40 δωμάτια, αυτό το κτίριο της Ζωμίνθου καταστράφηκε από σεισμό μέγα. Τον σεισμό της Θήρας. Αλλά «η τύχη της είναι πολλαπλή» λέει ο κ. Σακελλαράκης. « Πρώτον,διότι έμεινεόπως έπεσε.Μετά,διότι ήταν μακριά από κατοικημένες περιοχές. Η Κνωσός καταστράφηκε για να κτισθεί με την έτοιμη λατομημένη πέτρα των ερειπίων της το φρούριο Κούλε στο Ηράκλειο.Τρίτη τύχη,ότι σώθηκε από τη σημερινή λαίλαπα του παντός,τον τουρισμό.Και,τέλος,διότι βρίσκεται σε ένα απολύτως φυσικό περιβάλλονπου διατηρείται όπως ήταν στην αρχαιότητα. Τα μόνα νεότερα στοιχεία είμαστε εμείς,οι άνθρωποι».
Πρώτο μέλημα του ιδίου ήταν η κήρυξη του αρχαιολογικού χώρου, ενώ η αναβάθμιση του περιβάλλοντος είναι διαρκές ζητούμενο αφού θεωρεί ότι αυτό «δημιουργεί την απόλυτη μοναδικότητα και μινωικότητα». Η επιστροφή στις παλιές καλλιέργειες, η πιθανή λειτουργία ενός παλαιού τυροκομείου της περιοχής, η διοργάνωση του αρχαιολογικού χώρου ώστε η επίσκεψή του να γίνεται κατά τρόπο ανώδυνο για τα αρχαία- ήδη έχουν δημιουργηθεί δύο χώροι πάρκινγκ σε μη ορατή θέση από τον χώρο-, η μελλοντική εγκατάσταση στο ίδιο σημείο ενός πληροφοριακού περίπτερου. Μουσείο, όμως, δεν προβλέπεται. «Γιατί μαθαίνω σύγχρονη τεχνολογία;» λέει χαριτολογώντας. «Μπορώ να ξαναστήσω τη Ζώμινθο όποια στιγμή θέλω,όπου θέλω». Η διαχείριση
Κατόπιν αυτών, ο κ. Σακελλαράκης δηλώνει με τόλμη «επιχειρηματίας του πνεύματος»! «Η πρόβλεψη,η οργάνωση,το κέρδος είναι ο στόχος μου.Διότι όταν κερδίζω ψυχές είμαι πλούσιος» λέει. «Ονειρεύομαι για τη Ζώμινθο μια διαχείριση σαν αυτή κάποιων αρχαιολογικών χώρων του εξωτερικού.Τα αρχαία στη φυσική τους κατάσταση και τίποτε άλλο.Την πρώτη φορά που επισκεφθήκαμε το Στόουνχετζ μάς κράτησαν πολλά μέτρα μακριά.Τώρα η απόσταση έχει μεγαλώσει.Επειδή ακόμη και η ανθρώπινη αναπνοή μπορεί να κάνει κακό.Γιατί όχι και σε εμάς,λοιπόν;Γιατί να μπορείς να πατήσεις στον Παρθενώναμε ξυλοπάπουτσα;».
Σε εποχές- και περιοχές- σαν τη δική μας ίσως αυτό να μοιάζει ουτοπία. Αλλά εκείνος έχει επιχειρήματα: «Ο επισκέπτης θα μπορεί να νιώσειτη μινωική γαλήνη.Και αυτό είναι το σημαντικότερο», λέει. « Από οποιονδήποτε αρχαιολογικό χώρο έχουμε πάει,τι μας έμεινε;Ενα άρωμα,μια μνήμη.Θυμάμαι εγώ σήμεραπόσες κολόνες είχε ένας ναός στην Κάτω Ιταλία;Και γιατί να το θυμάμαι;Αφού ξέρω σε ποιο βιβλίο είναι γραμμένο.Αλλά θυμάμαι πώς είναι πεσμένες κάτω οι κολόνες, πώς ήταν το τοπίο,η ατμόσφαιρα του χώρου…».
Η τρικοκκιά, το δέντρο που αλλάζει χρώματα στις εποχές του χρόνου, είναι το σήμα της Ζωμίνθου σήμερα. «Η Ζώμινθος είναι η ζωή μου!» λέει απρόσμενα ο κ. Σακελλαράκης. Εχει ανασκάψει τις Αρχάνες, το Ιδαίον Αντρον, τα Ανεμόσπηλια, έχει βρει ιερά κορυφής ασύλητα, πολύτιμα αντικείμενα που εκτίθενται στα μουσεία, έχει σημαντικότατο συγγραφικό έργο, διεθνή καταξίωση… Επιμένει: «Αν αφήσω κάτι στην αρχαιολογία,αυτό θα είναι η διάσταση των βουνών».
