O ι Πελασγοί από τα λεγόμενα «προελληνικά φύλα», οι Μινύες και οι Μυρμιδόνες μεταγενέστρα, στην Εποχή του Χαλκού, οι Αιολείς (κατά τον Ηρόδοτο), οι Βοιωτοί, οι Θεσσαλοί (κατά τον Θουκυδίδη) και στα ορεινά ως περίοικοι οι Δόλοπες μαζί με τους Αθαμάνες. Η αρχαία ιστορία του Νομού Καρδίτσας που άρχισε να καταγράφεται ήδη από την Παλαιολιθική Εποχή με ανθρώπινες εγκαταστάσεις στην περιοχή της σημερινής λίμνης Πλαστήρα είναι συνδεδεμένη με ορισμένα από τα αρχαιότερα ελληνικά ονόματα φύλων, ηρώων, θεών. Μόλις τις τελευταίες δεκαετίες όμως έχει αρχίσει να αναδεικνύεται και ανασκαφικά ο τεράστιος αρχαιολογικός πλούτος της περιοχής και είναι βέβαιο ότι σε μερικά χρόνια τα ευρήματα θα έχουν πολλαπλασιαστεί εμπλουτίζοντας και την Ιστορία. Ηδη με την πρώτη καταγραφή που επιχειρείται με πρωτοβουλία της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Καρδίτσας και με τη συνεργασία ειδικών επιστημόνων το αποτέλεσμα ξαφνιάζει. Το «Οδοιπορικό στα μνημεία του Νομού Καρδίτσας: Αρχαιότητες, Ναοί, Νεότερα Μνημεία» είναι μια έκδοση που περιλαμβάνει τη συγκεντρωτική και επιστημονικά τεκμηριωμένη παρουσίαση των σημαντικότερων αρχαιολογικών χώρων και μνημείων της περιοχής, μέσα από τα οποία αναδεικνύεται η διαχρονικότητά της.
Πάμπολλες είναι οι παλαιολιθικές και προϊστορικές θέσεις στον νομό και αντίστοιχα τα ευρήματα. «Στην περιοχή του Νομού Καρδίτσας, όπως και στον υπόλοιπο θεσσαλικό χώρο,τα πρώτα δείγματα μόνιμης εγκατάστασης εμφανίζονται κοντά σε ρέματα,ποτάμια,έλη ή όπου υπήρχαν πηγές νερού στα μέσα της 7ης π.Χ.χιλιετίας» σημειώνει ο αρχαιολόγος κ. Λεωνίδας Χατζηαγγελάκης , προϊστάμενος της ΛΔ΄ Εφορείας Αρχαιοτήτων, στην έκδοση. Προσθέτοντας ότι το κύριο χαρακτηριστικό στην πεδιάδα της Καρδίτσας είναι οι λεγόμενες «μαγούλες», τεχνητά εξάρματα- διαμέτρου150-200 μέτρων και ύψους δύο-τριών μέτρων- που είχαν δημιουργηθεί με τη διαδοχική συσσώρευση αλλεπάλληλων στρωμάτων κατοίκησης από το 7000 ως το 3500 π.Χ. Αρχικώς ήταν ορύγματα μέσα στο έδαφος, στη συνέχεια έγιναν πασσαλόπηκτες καλύβες, μετά οικίες με λίθινα θεμέλια και πλίνθους στην ανωδομή.
Η αποκάλυψη
Ως πριν από μερικά χρόνια ελάχιστες ήταν οι θέσεις όπου είχε επιβεβαιωθεί κατοίκηση κατά την Εποχή του Χαλκού, τώρα όμως όλα έχουν αλλάξει. Στις θέσεις Γεφύρια, Πρόδρομος, Αγναντερό, Μαγούλα Φαναρίου, Συκεώνα, Καρυά, Πετρωτό (της Εποχής του Χαλκού) αλλά και στον Παλαμά της Μυκηναϊκής Εποχής οι οικισμοί και τα νεκροταφεία που έχουν έρθει στο φως δείχνουν ιδιαίτερη άνθηση.
Προχωρώντας στον χρόνο εξάλλου, έχουμε και τις πρώτες μεγάλες πόλεις με τα οχυρωματικά έργα τους στην Κλασική Εποχή: Κιέριον, Μυρίνη, Πειρασία κ.ά.
Ετσι στη Συκεώνα η κατοίκηση αρχίζει στη Μέση Εποχή του Χαλκού και συνεχίζεται ως τη Ρωμαϊκή. Εχει έναν προϊστορικό οικισμό κοντά στην κοίτη του ποταμού Ενιπέα, το Κάστρο με διαχρονική κατοίκηση, τον Τύμβο Συκεώνος των ύστερων κλασικών χρόνων με σπουδαία ευρήματα, τα ρωμαϊκά λουτρά με τα ψηφιδωτά δάπεδα. Στην περιοχή της Μαγούλας Παλιάμπελα εκτείνεται ένας σημαντικός αρχαιολογικός χώρος με προϊστορική και ιστορική κατοίκησηπαρ΄ ότι δεν έχει ακόμη ανασκαφεί -, όπου διατηρούνται στοιχεία της οχύρωσης. Ο Βλοχός με αμυντικούς περιβόλους που χρησιμοποιήθηκαν ως και τη Βυζαντινή Εποχή εικάζεται από τους ερευνητές ότι ήταν το ομηρικό Αστέριον, το οποίο στους ιστορικούς χρόνους ταυτίστηκε με την Πειρασία. Ο Παλαμάς βρίθει από προϊστορικές μαγούλες, η Μυρίνη αποδείχθηκε ότι ήταν μια ανεξάρτητη πόλη-κράτος και στον αρχαιολογικό χώρο της αποκαλύφθηκαν νομισματικοί θησαυροί, ενώ το Ερμήτσι είναι μία ακόμη προϊστορική θέση με κατάλοιπα αψιδωτών κτιρίων. Τα βυζαντινά
Η Βυζαντινή Περίοδος στην οποία αναφέρεται η αρχαιολόγος της 7ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κυρία Σταυρούλα Σδρόλια εκπροσωπείται από τον οικισμό του Φαναρίου με το κάστρο του αλλά και από μονές, όπως η Μονή Κορώνας, η Μονή Αγίου Γεωργίου Μαυρομματίου (Μονή Καραϊσκάκη), η Μονή Πελεκητής Καρίτσας, οι ναοί Κοιμήσεως Θεοτόκου Δροσάτου και Αγίου Αθανασίου Δροσάτου και πολλές ακόμη μονές και εκκλησίες. Ο αρχιτέκτονας μηχανικός κ. Δημήτρης Παλιούρας καταγράφει, τέλος, τα νεότερα μνημεία του νομού, όπως ο παραδοσιακός οικισμός Φανάρι, παραδοσιακά σπίτια, τα περισσότερα εκ των οποίων χρήζουν εσπευσμένης αναστήλωσης, όπως και το παλιό ζαχαροποιείο Ζωγράφου, κονάκια, αρχοντικά, μοναδικά πέτρινα γεφύρια, νερόμυλοι. Τον συντονισμό και την επιμέλεια του λευκώματος είχε η αρχαιολόγος της Νομαρχίας κυρία Ευαγγελία Τσαγκαράκη .
Το γενικό συμπέρασμα είναι ότι πρόκειται για μια εκπληκτική ως προς την πολιτιστική κληρονομιά της περιοχή, όπου όμως επιτακτική είναι η ανάγκη για την προστασία, τη διατήρηση και την ανάδειξή της. Η άνθηση: Κιέριον, Ορθη, Μητρόπολη, Γόμφοι
Το αρχαίο Κιέριον (στην αρχαιότητα Κουάριο ή Κουράλιο,ιδρυμένο στη θέση της ομηρικής Αρνης) είναι η σημαντικότερη πόλη της αρχαίας τετράδας «Θεσσαλιώτιδος»,που μαζί με τις «Πελασγιώτιδα», «Φθιώτιδα» και «Εστιαιώτιδα» συγκροτούσε το Κοινό των Θεσσαλών. Εδώ η κατοίκηση αρχίζει από τη Μέση Εποχή του Χαλκού,ενώ στην Κλασική Εποχή γίνεται η πρωτεύουσα της Θεσσαλιώτιδος και κόβει νομίσματα με την επιγραφή «ΚΙΕΡΙΕΩΝ».
Μεταξύ των άλλων αρχαίων πόλεων σημειώνονται:Η Ορθη της Κλασικής Εποχής, η οποία αναφέρεται και από τον Ομηρο. Η αρχαία Μητρόπολη, μία από τις πιο ισχυρές τειχισμένες πόλεις της περιοχής στους πρόποδες των Αγράφων.Οι Γόμφοι,πόλη ιδρυμένη σε στρατηγική θέση ελέγχοντας τις εισόδους προς Ηπειρο και Αμβρακία, με μεγάλη ακμή και δικό της νόμισμα.Το Ιερό της Ιτωνίας Αθηνάς, ο θολωτός τάφος των Αγίων Θεοδώρων και ο θολωτός τάφος Ματαράγκας,ο μυκηναϊκός θολωτός τάφος Γεωργικού- Ξινονερίου,ο αρχαϊκός ναός του Απόλλωνα είναι εξάλλου μερικά από τα μνημεία του Νομού Καρδίτσας.
