Υπάρχει μια φράση -κλειδί στις πρώτες σελίδες του καινούργιου μυθιστορήματος του Νίκου Θέμελη: «Ισως έρχεται η σειρά να δοκιμαστεί και η αλήθεια των άλλων». Ποια είναι όμως αυτή η αλήθεια και με τι έχει σχέση; Δεκαεννέα μήνες μετά το μυθιστόρημά του Μια ζωή,δυο ζωές, τοποθετημένο στην Αθήνα του 2000, ο Νίκος Θέμελης επιστρέφει στο ιστορικό μυθιστόρημα. Οι αλήθειες των άλλων είναι μια μεγάλη αφήγηση 500 σελίδων, τοποθετημένη ολόκληρη στον 20ό αιώνα, που διαβάζεται απνευστί. Ο Θέμελης είναι τελικά ένας μάστορας της αφήγησης και γνωρίζει πολύ καλά να διαχέει τη μεγάλη ιστορία μέσα στις μικροϊστορίες των ηρώων του, αυτές τελικά που στοιχειοθετούν ένα μυθιστόρημα.

«Ο καθένας μας κουβαλάει μια προσωπική του αλήθεια.Το πρόβλημα γίνεται διακριτό από το πώς στεκόμαστε απέναντι στις αλήθειες των άλλων και πώς οι άλλοι στέκονται απέναντι στις δικές μας αλήθειες» μας λέει τώρα ο Νίκος Θέμελης οδηγώντας μας έτσι στην ιδεολογική καρδιά της αφήγησής του. Και θα βρούμε αυτή τη φράση, παραλλαγμένη ελαφρά, να επανέρχεται διαρκώς σε διάφορες σελίδες του μυθιστορήματος. «Η άποψη των άλλων είχε επιβληθεί,η δική τους αλήθεια δεν είχε αντέξει». Και κάπου αλλού: «Η αλήθεια των άλλων,όταν δεν είναι στην καλύτερη περίπτωση άκαιρη,είναι μια ανοησία,μια επικίνδυνη συχνά ανοησία».

Στο Λονδίνο το 1959
Αν στο προηγούμενο μυθιστόρημα του Θέμελη ήρωας ήταν ένας 54χρονος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης που αντιμετώπιζε την κρίση της μέσης ηλικίας ή την κρίση αναζήτησης ταυτότητας, σε αυτό το μυθιστόρημα ο ήρωας ή τουλάχιστον το πρόσωπο από το οποίο αρχίζει η αφήγηση είναι ένας φρέσκος διδάκτορας Ιστορίας του Πανεπιστημίου του Λονδίνου. Ισως δεν θα μπορούσε να υπάρχει καλύτερος ήρωας για ένα μυθιστόρημα που τελικά έχει σχέση με την ταυτότητα ή καλύτερα με τις ποικίλες ταυτότητες που έχει ο κάθε άνθρωπος. Μπορούμε να πούμε ότι το θέμα της ταυτότητας διαπερνά όλο το μυθιστορηματικό έργο του Νίκου Θέμελη, την τριλογία του ( Η αναζήτηση,Η ανατροπή,Η αναλαμπή ), το Για μια συντροφιά ανάμεσά μας και φυσικά το Μια ζωή,δυο ζωές.

Βέβαια τα μυθιστορήματα του Θέμελη δεν είναι μεταμφιεσμένα δοκίμια. Είναι καθαρόαιμα μυθιστορήματα που, όπως δείχνει η επιτυχία τους, ανταποκρίνονται στις ποικίλες προσδοκίες των αναγνωστών τους, μερικές από τις οποίες μπορεί να είναι πέρα από τις προθέσεις του συγγραφέα.

Η αφήγηση ξεκινά στο Λονδίνο το 1959. Ο νεαρός διδάκτορας Ιστορίας, ο οποίος έχει δουλέψει μια διατριβή για το τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ετοιμάζεται να επιστρέψει στην Ελλάδα. Μαζί του φέρνει και το μυστικό ενός χειρογράφου, η αποκάλυψη του οποίου δοκιμάζει τις βεβαιότητές μας για την ιστορία. Είναι ένα μυστικό συνταρακτικό, ίσης αξίας με τα μεγάλα μυστικά της επιστήμης που άλλαξαν τον ρου του ακίνητου θρησκευτικού κόσμου, του «έτσι τα αφήνουμε γιατί έτσι τα βρήκαμε». Στην Ελλάδα η ΕΔΑ έχει πάρει 24% στις εκλογές. Ο «άλλος», ηττημένος στον Εμφύλιο, εμφανίζεται και πάλι στο προσκήνιο και με την αφορμή αυτή διατυπώνεται η πρώτη φράση-κλειδί του μυθιστορήματος «ίσως έρχεται η σειρά να δοκιμαστεί και η αλήθεια των άλλων».

Ξαναβρίσκω τα λόγια του Νίκου Θέμελη: «Η ελληνική ταυτότητα, η θρησκευτική ταυτότητα,η ταξική ταυτότητα,η ερωτική ταυτότητα,ακόμη και η ταυτότητα του ατομικού πολιτισμού που ο καθένας μας κουβαλάει και οι συγκρούσεις των διαφορετικών ταυτοτήτων αποτελούν το ιδεολογικό φόντο του μυθιστορήματος». Μετά το προοίμιο του Λονδίνου, η αφήγηση μας οδηγεί στο Αϊβαλί, το 1923, εδώ όπου ξεκινούν όλα, εδώ όπου βρίσκουμε τον πατέρα και τον παππού του ήρωα. Είναι το πρώτο μέρος του μυθιστορήματος, απίστευτης ατμόσφαιρας και έντασης, όπου ο Νίκος Θέμελης πλέκει ένα παιχνίδι ταυτοτήτων, με σασπένς αλλά και με την αγωνία που προκαλεί η επικείμενη αποκάλυψη (η όποια).

Στο Αϊβαλί το 1923
Σε ένα εγκαταλελειμμένο από τους Ελληνες κατοίκους του Αϊβαλί ο πατέρας του ήρωα κατορθώνει να επιβιώσει με το όνομα και την ταυτότητα ενός Τούρκου. Ολα γύρω του αλλάζουν καθώς η πόλη σιγά σιγά εποικίζεται από τους τουρκικούς πληθυσμούς που έρχονται από την απέναντι Λέσβο ή από την Κρήτη, μέσα από τις διαδικασίες της ανταλλαγής, του μπουμπαντελέ. Με την ταυτότητα του τούρκου μωαμεθανού ο έλληνας χριστιανός μένει πίσω στο Αϊβαλί για να μπορέσει να φυγαδεύσει μπαούλα με πολύτιμα υλικά που κρύβονται στο υπόγειο του πατρικού μαγαζιού, παλιά βιβλία, ευαγγέλια και ανάμεσά τους το χειρόγραφο με το μυστικό. Ο μόνος που γνωρίζει την πραγματική ταυτότητά του είναι ένας Τούρκος από τη Μυτιλήνη, αγγειοπλάστης, καλλιτέχνης. Ανάμεσα στους δύο νεαρούς άντρες αναπτύσσεται μια τρυφερή σχέση, που ο Θέμελης κατορθώνει να τη δώσει πολύ γλυκά και υπαινικτικά, με απόλυτα πειστικό τρόπο, ανοίγοντάς μας την πόρτα μιας άλλης ταυτότητας, της σεξουαλικής, εξίσου κρίσιμης με την εθνική ταυτότητα και εξίσου μυθιστορηματικής. Στο τέλος αυτού του μέρους ο ήρωας κατορθώνει να αποδράσει με μια βάρκα στη Μυτιλήνη φέρνοντας μαζί τα πολύτιμα μπαούλα και φυσικά το χειρόγραφο με το μυστικό, τυλιγμένο σε λαδόκολλα, για να συναντήσει εκεί τα σπαράγματα της οικογένειάς του και φυσικά για να ξαναβρεί την ταυτότητά του.

Στην Ελλάδα του φόβου
Στη Μυτιλήνη αρχίζει το δεύτερο μέρος του βιβλίου. Αν η αφήγηση στο πρώτο είναι τοποθετημένη στο Αϊβαλί, σε έναν περιορισμένο χρόνο, λίγο μετά την καταστροφή, στο δεύτερο μέρος η αφήγηση απλώνεται στον χώρο και στον χρόνο: Μυτιλήνη, Αθήνα, Κομοτηνή και πάλι Αθήνα, οι δεκαετίες του ΄30, του ΄40, του ΄50. Ο πατέρας του ήρωα στην Αθήνα σπουδάζει, παντρεύεται, αποκτά τον πρώτο του γιο, αυτόν που βρίσκουμε στην αρχή του μυθιστορήματος στο Λονδίνο, και διορίζεται καθηγητής σε ένα γυμνάσιο της Κομοτηνής.

Το χειρόγραφο με το τρομερό μυστικό τον ακολουθεί πάντα και στην Κομοτηνή, με βάση αυτό το χειρόγραφο, φέρνει την ανατροπή στη διάρκεια μιας εθνικής εορτής. Κατηγορείται αμέσως για προδοσία και σώζεται φυγαδευόμενος από μια οικογένεια εβραίων της πόλης. Είναι ωραία αυτή η εικόνα, καθώς ο Θέμελης ανατρέπει το στερεότυπο του διωκόμενου εβραίου, βάζοντας στη θέση του τον διωκόμενο από τους ομοθρήσκους του Ελληνα που σώζεται από τον αλλόθρησκο εβραίο. Ο συγγραφέας δοκιμάζει διαρκώς τις βεβαιότητές μας: ποιος είναι ο εχθρός, ποιος είναι ο φίλος, ποιος είναι ο καταδότης, ποιος ο σωτήρας.

Πάλι πίσω στην Αθήνα ο πατέρας του ήρωα βρίσκει καταφύγιο εργαζόμενος στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, ίδρυμα της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών. Στο φόντο όλη η πολιτική κατάσταση της εποχής, το ΕΑΜ, το ΚΚΕ, η ΕΠΟΝ, τα αστικά κόμματα, ο Τσαλδάρης, ο Παπανδρέου, ο Σοφούλης. Η Γεννάδειος είναι ένας χώρος που δημιουργεί την αποστασιοποίηση από τα πάθη, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι ίδιοι οι ήρωες μένουν αλώβητοι. Πώς πέθανε η μητέρα του ήρωά μας;

Το χειρόγραφο πάντως ταξιδεύει μαζί τους, μαζί με το μυστικό. Θα αποκαλυφθεί. Οταν ο ήρωας επιστρέφει στην Ελλάδα από το Λονδίνο, οι βεβαιότητες έχουν αρχίσει σιγά σιγά να ταρακουνιούνται. Ο ίδιος ξέρει το μυστικό. Σε λίγο θα το μάθουν και οι άλλοι.

Από το 1998, όταν κυκλοφόρησε Η αναζήτηση, που εξακολουθεί να αγοράζεται (86η έκδοση εφέτος), ο Νίκος Θέμελης από βιβλίο σε βιβλίο στοιχειοθετεί με συνέπεια το μυθιστορηματικό του πρόγραμμα μένοντας πάνω απ΄ όλα πιστός στην αφήγηση, στο παραμύθι, δηλαδή στην παραμυθία που όλοι έχουμε ανάγκη.

Η ατμόσφαιρα και η γραφή

«Ζαλισμένοι βρέθηκαν κάποια στιγμή να κρατά σφιχτά ο ένας τον άλλον με τα δύο χέρια.Με πλεγμένα τα δάχτυλα πίσω από του συντρόφου του το σβέρκο.Σαν να ανίχνευαν συνένοχοι μια άγνωστή τους ιεροτελεστία ή σαν να καθαγίαζαν μία ολότελα δική τους,άρχισαν αργά, συντονισμένα,να κουτουλιούνται. (…) Λες και μάχονταν σε κάθε πλησίασμά τους με προσπάθεια υπεράνθρωπη,με πείσμα να τσακίσουν, να αφανίσουν και τις τελευταίες αναστολές τους.Να φύγουνε από τη γη και να ταξιδέψουμε στον ουρανό με τους αγγέλους στο πλευρό τους».