Η σκοτεινή αυτοκρατορία του Χίτλερ

Το νέο βιβλίο του Μαρκ Μαζάουερ Ηitler΄s Εmpire. Νazi Rule in Οccupied Εurope συνιστά μία επιπλέον απόδειξη γιατί ο κορυφαίος ιστορικός Εριχ Χομπσμπάουμ τον θεωρεί διάδοχό του. Ο Μαζάουερ πραγματεύεται ένα θέμα που μετέβαλε τον ρου της Ιστορίας και σφράγισε τον μεταπολεμικό κόσμο. Οπως γράφει στον πρόλογό του, η ναζιστική θεομηνία άλλαξε για πάντα όχι μόνο την ίδια την Ευρώπη αλλά και τη θέση της στον κόσμο- επομένως και τον ίδιο τον κόσμο. Ισως τα συμπεράσματα αυτά να μοιάζουν αυτονόητα – και ωστόσο δεν είναι, αν μάλιστα σκεφτεί κανείς πως η αυτοκρατορία του Χίτλερ επέζησε μόνο πέντε χρόνια τα οποία εν τούτοις ήταν αρκετά για να αλλάξει ριζικά ο κόσμος. Πόσο μάλλον αν λάβουμε υπόψη μας, όπως αποδεικνύει ο Μαζάουερ, ότι οι χιτλερικοί δεν είχαν κανένα σχέδιο για το πώς θα οργάνωναν και θα διοικούσαν μια αυτοκρατορία μεγαλύτερη από εκείνη του Ναπολέοντα. Ονειρεύτηκαν ένα Ράιχ που θα άντεχε για μία χιλιετία αλλά δεν είχαν ιδέα για το πώς θα διοικούσαν τις χώρες που κατέκτησαν σε χρόνο μηδέν.

Οι χιλιαστικοί πόθοι των ναζιστών επομένως συνιστούν μια κραυγαλέα αντίφαση αν τους αντιπαραθέσει κανείς στο γεγονός ότι δεν συνοδεύονταν από κανέναν πρακτικό (ρεαλιστικό) σχεδιασμό. Οι πόθοι αυτοί παρέπεμπαν σε ένα χρονικό σχήμα με διάρκεια δέκα αιώνων αλλά ο τρόπος που λειτουργούσαν τα ανώτερα και τα μεσαία στελέχη του χιτλερικού μηχανισμού εξουσίας στο πρακτικό επίπεδο δεν προϋπέθετε κανένα βάθος χρόνου, και αυτό όριζε και τις καθημερινές τους πρακτικές που δεν ήταν μόνον ανατριχιαστικές αλλά και κοντόφθαλμεςγι΄ αυτό και γεμάτες με αντιφάσεις. Αυτές τις τελευταίες αναπτύσσει στο ογκώδες αλλά ουσιαστικά ευσύνοπτο για ένα τόσο μεγάλο θέμα βιβλίο του ο Μαζάουερ.

Καλειδοσκοπική αφήγηση
Πρόκειται για βιβλίο καλειδοσκοπικό, όπου παρελαύνει πλήθος πληροφοριών οι οποίες λειτουργούν ως ερμηνευτικά σχόλια των φάσεων που διαδέχονται η μία την άλλη κατά ριπάς. Παράλληλα ο συγγραφέας μάς προσφέρει με εξόχως γοητευτικό τρόπο τη φασματική εκδίπλωση όλων των πτυχών του Β Δ Παγκοσμίου Πολέμου και των επιπτώσεών του στους λαούς της Ευρώπης. Δεν πρόκειται επομένως μόνο για αναδρομική θεώρηση των γεγονότων αλλά και για ερμηνεία των συνεπειών τους, πρώτα όσον αφορά την εποχή κατά την οποία λαμβάνουν χώρα και στη συνέχεια όσον αφορά το μέλλον. Ας προσθέσω επιπλέον ότι αυτό το οποίο καθιστά το βιβλίο του Μαζάουερ εξόχως συναρπαστικό είναι ότι μέσω της καλειδοσκοπικής αφήγησης αναδεικνύεται η αληθινή φύση των πρωταγωνιστών της εποχής, ο ρόλος των προσώπων που κατείχαν θέσειςκλειδιά και τα οποία νέμονταν την εξουσία στην αυτοκρατορία του Χίτλερ- εντός και εκτός Γερμανίας. Ο συγγραφέας μάλιστα αφιερώνει αρκετές σελίδες στη συμπεριφορά και στις πράξεις τους κατά την περίοδο της κατάρρευσης. Τότε ακριβώς η χυδαιότητα και ο εγκληματικός χαρακτήρας τους αποκαλύπτεται ως απολύτως συμβατός με τη δειλία τους, όπως την εξέφραζε η αγωνιώδης προσπάθειά τους να σώσουν το τομάρι τους.

Είναι επόμενο η προσωπικότητα του Χίτλερ να μην παρουσιάζεται με τρόπο που να επισκιάζει τα γεγονότα και τα πρόσωπα που τον περιέβαλλαν, γιατί στην αντίθετη περίπτωση δεν θα μπορούσε λ.χ. να εξηγηθεί η παταγώδης αποτυχία των Ες Ες να εφαρμόσουν ένα σύστημα αποτελεσματικής οργάνωσης των κατεχομένων χωρών. Ο Μαζάουερ αναφέρει πάμπολλα παραδείγματα. Ενα από αυτά είναι η αντιφατική συμπεριφορά των ναζιστών στην κατεχόμενη Γαλλία όπου από τη μια οι ναζιστές δεν ήθελαν να δυσαρεστήσουν το καθεστώς του Βισύ και από την άλλη προέβαιναν στις πιο απάνθρωπες πράξεις. Και είναι αναγκαίο να θυμίσει κανείς ότι η γαλλική Ακροδεξιά όπως και οι υπόλοιπες εκδοχές της Ακροδεξιάς στην Ευρώπη του Χίτλερ δεν συμπεριφέρονταν καλύτερα από τις ναζιστικές δυνάμεις Κατοχής- όχι σπάνια μάλιστα φέρονταν πολύ χειρότερα. Η πορεία προς την Ανατολή
Η αυτοκρατορική πραγματικότητα του Τρίτου Ράιχ, ωστόσοκαι αυτό είναι ένα από τα πλέον πρωτότυπα συμπεράσματα του Μαζάουερ-, πόρρω απείχε από τις ναζιστικές χιλιαστικές φαντασιώσεις, που και αυτές εμφανίζονταν σε ποικίλες εκδοχές. Αυτονόητο, ότι δεν μπορείς να διαχειριστείς μια πραγματικότητα που δεν την καταλαβαίνεις. Ο Χίτλερ για μεγάλο διάστημα είχε την ικανότητα να κάνει τις περιστάσεις να λειτουργούν υπέρ του, αλλά την ικανότητα αυτή δεν τη διέθεταν τα στελέχη του και οι υπαρχηγοί τους στις κατεχόμενες χώρες. Αν, φυσικά, υπήρχε μια κυρίαρχη ιδέα στο γενικό τους ιδεολόγημα αυτή ήταν η πορεία (επέλαση) προς την Ανατολή. Στην αρχή, φυσικά, επρόκειτο για απλή μυθοεικόνα. Η προσαρμογή της ωστόσο στο δόγμα της Νέας Τάξης και του αστραπιαίου πολέμου οδήγησε στην απόλυτη καταστροφή.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι ναζιστές είχαν ένα πολιτικό «όραμα» για την Ευρώπη: μια ήπειρος κυρίων και δούλων η οποία θα τελούσε υπό ναζιστική ηγεμονία. Το όραμά τους ήταν ανατριχιαστικό, όμως απεδείχθη ότι και οι γνώσεις τους για την Ευρώπη ήταν παιδαριώδεις. Για την ακρίβεια, δεν ήταν γνώσεις αλλά απλοϊκές ιδέες που τις είχαν παλαιότερα αναπτύξει οι τσαρλατάνοι του παγγερμανισμού οι οποίοι χρησιμοποιούσαν ως άλλοθί τους τον Μπίσμαρκ. Οι παιδαριώδεις ιδέες, όταν εφαρμόζονται στην πράξη και σε τέτοια τεράστια κλίμακα πολέμου, αποκτούν εφιαλτικές διαστάσεις και σφραγίζουν όχι μόνο τη μοίρα των θυμάτων αλλά και των απογόνων τους που γενιές μετά εξακολουθούν να βρίσκονται αντιμέτωποι με τα ερείπια και τα συνειδησιακά τραύματα ενός παρελθόντος εξαιρετικά σύντομου, το οποίο ωστόσο επρόκειτο να αποκτήσει τεράστιες διαστάσεις στο μέλλον.

Ο Μαζάουερ σε ένα άλλο βιβλίο του έδωσε τον τίτλο Σκοτεινή Ηπειρος αναφερόμενος στην Ευρώπη του 20ού αιώνα. Στο πρόσφατο έργο του μας ξεναγεί στη σκοτεινή αυτοκρατορία του χειρότερου εφιάλτη της με την ψυχρή ματιά του ιστορικού αλλά και τη θερμή γραφή ενός προικισμένου αφηγητή που έχει τη δύναμη να μεταφέρει στο παρόν ένα παρελθόν το οποίο ο ίδιος δεν το γνώρισε μεν αλλά έχει την ικανότητα να αναγνωρίζει την παρουσία του στο πεδίο των σύγχρονων εμπειριών. Και έτσι, μέσω αυτής της φιλόδοξης και ερεθιστικής μεταφοράς καταφέρνει να μας μιλήσει για το σημερινό πρόσωπο της Ευρώπης ή, πιο σωστά, για τη νέα της ταυτότητα.

Στην καρδιά της Ευρώπης
Τι ήταν ο Β Δ Παγκόσμιος Πόλεμος; Μόνον η αποθέωση της ισχύος στην απεχθέστερη μορφή της; Ηταν, μας λέει, πόλεμος όχι συστημάτων, βασιλείων ή κρατών. Ηταν πόλεμος λαών. Και εδώ έχουμε ένα από τα ερμηνευτικά κλειδιά της ανάλυσής του. Προηγείται βεβαίως το κρίσιμο ερώτημα: ποια η διαφορά της χιτλερικής αυτοκρατορίας με τις παλαιότερες αντίστοιχες της αποικιοκρατίας; Η διαφορά είναι μείζων: Σε αντίθεση με τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές αυτοκρατορίες (τη βρετανική ιδίως) που οι κτήσεις τους βρίσκονταν εκτός Ευρώπης, η αυτοκρατορία του Χίτλερ δημιουργείται μέσα στην ίδια την Ευρώπη, στην καρδιά της ηπείρου μας, με τη λογική της εδαφικής επέκτασης λες και το Τρίτο Ράιχ ήταν μια κηλίδα που μεγάλωνε πάνω σε κάποιο αχανές στυπόχαρτο με ασύλληπτη ταχύτητα.

Η ιδέα για μια γερμανική αυτοκρατορία δεν ήταν του Χίτλερ αλλά χρονολογείται από την εποχή του Μπίσμαρκ και από αυτήν ξεκινά την αφήγησή του ο Μαζάουερ. Η άποψη λ.χ. ότι οι Σλάβοι αποτελούσαν ένα είδος «υπανθρώπων», μολονότι οι χιτλερικοί τη διατύπωσαν με τον πιο χυδαίο τρόπο, δεν είναι ναζιστικός νεωτερισμός. Είναι συστατικό γνώρισμα του παγγερμανισμού ή μεγαλογερμανισμού. Παρά ταύτα δεν ήταν ο Μπίσμαρκ και ο πρωσικός μιλιταρισμός που θα σημάδευαν το μέλλον της Ευρώπης. Ηταν ο Χίτλερ και οι ναζιστές.

Είναι εντυπωσιακό το πόσες από τις ιδέες και τα ζητήματα που μας απασχολούν σήμερα συνιστούν τμήμα της επαχθούς κληρονομιάς της ναζιστικής εποχής. Ενα από αυτά είναι το θέμα της εθνοκάθαρσης και η επίδρασή του στις συνειδήσεις μετά το Ολοκαύτωμα και τις μαζικές εξοντώσεις και μετακινήσεις πληθυσμών στα κατακτημένα από το Τρίτο Ράιχ εδάφη. Ενα άλλο, η ιδέα των διηπειρωτικών αυτοκινητοδρόμων. Αυτούς ο Χίτλερ τους συνέλαβε ως γραμμές πορείας του γερμανικού λαού πάνω στα εδάφη των «υπανθρώπων» (Σλάβων) οι οποίοι ή θα γίνονταν σκλάβοι ή θα εξαφανίζονταν από προσώπου γης. Ακόμη, η ιεραρχική δόμηση της κοινωνίας βάσει των οργανωτικών προτύπων των Ες Ες τα οποία είχαν αναπτύξει ένα είδος νεομεσαιωνικής γραφειοκρατίας που επέβαλλε την άτεγκτη εφαρμογή των εντολών ερήμην συνθηκών και περιστάσεων. Αυτό το τελευταίο είχε ως συνέπεια για πρώτη φορά στην ανθρώπινη Ιστορία οι ανθρώπινες αξίες, οι στοιχειωδέστερες ηθικές αρχές να θεωρηθούν ανυπόστατες και να πρυτανεύσει η στυγνή διοικητική αποτελεσματικότητα, το λεγόμενο μάνατζμεντ της καταστροφής ως εφαρμογή ενός θανατηφόρου μείγματος ιδεών οι οποίες έρχονταν από τα βάθη μιας εποχής που εύκολα θα έλεγε κανείς ότι ανήκε στην προϊστορία.

Οι μεταπολεμικές συνέπειες δεν μπορούν επίσης να υπολογιστούν. Οι χιτλερικοί δεν άφησαν μόνο νεκρούς και ερείπια πίσω τους αλλά και στρατιές ολόκληρες δωσιλόγων που ήταν αδύνατον είτε να εξαφανιστούν είτε να τιμωρηθούν στο σύνολό τους. Γι΄ αυτό και σε όλη την Ευρώπη- και στην Ελλάδα περισσότερο λόγω, ας το πούμε ευφημιστικά, «ειδικών συνθηκών»- ζούμε μια δίκη των συνειδήσεων 50 και πλέον χρόνια διαρκέστερη από τη Δίκη της Νυρεμβέργης.

Το εργαστήριο του Ψυχρού Πολέμου
Ενα από τα σκληρότερα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει ο Μαζάουερ είναι ότι το τέλος της χιτλερικής εποχής δεν σήμανε μόνο την πτώση της Γερμανίας αλλά και το τέλος δύο αιώνων παγκόσμιας κυριαρχίας της Ευρώπης. Αφού η Ευρώπη διαιρέθηκε στα δύο, όπως και η Γερμανία, η παγκόσμια ισορροπία θα ήταν πλέον ζήτημα που θα αφορούσε τις κινήσεις εκ μέρους των δύο υπερδυνάμεων, ΗΠΑ και Σοβιετικής Ενωσης. Ηταν οι δύο χώρες που ο Χίτλερ φοβόταν περισσότερο από όλες τις άλλες και οι οποίες θα όριζαν τη μοίρα της Ευρώπης, όπως παρατηρεί. Η Ευρώπη θα γινόταν το εργαστήριο ενός άλλου πολέμου, του επονομαζόμενου Ψυχρού. Ετσι, δεν είναι τυχαίο που ένας από τους υπεύθυνους διαχειριστές του Σχεδίου Μάρσαλ δήλωνε το 1951: « Στην Ευρώπη διδαχτήκαμε για το τι πρέπει να κάνουμε στην Ασία,γιατί με το Σχέδιο Μάρσαλ αναπτύξαμε τα βασικά εργαλεία για μια επιτυχημένη πολιτική στην αρένα της δυτικής πολιτικής».

Οι απαρηγόρητοι Γερμανοί, όπως γράφει ο Μαζάουερ, πίστευαν ότι το 1945 σήμανε το τέλος της Ευρώπης. Η αλήθεια όμως κατά τον ίδιον, είναι διαφορετική. Το 1945 σηματοδότησε το τέλος της Ευρώπης ως παγκόσμιου χωροφύλακα που δημιουργούσε τις νόρμες της παγκόσμιας πολιτικής. Γι΄ αυτό και σύμφωνα με τον κοινωνιολόγο Αλφρεντ Βέμπερ, στον οποίο παραπέμπει ο συγγραφέας, η διεθνής τάξη θα στηριζόταν εφεξής σε διαφορετική βάση και, φυσικά, ο χειρισμός των μειζόνων διεθνών υποθέσεων θα περνούσε πλέον σε άλλα χέρια.