Ο δον Κισότης του Τσερβάντες

Η πρώτη γνωστή χειρόγραφη ελληνική μετάφραση του Δον Κιχώτη φιλοτεχνήθηκε πιθανόν κατά την τρίτη δεκαετία του 18ου αιώνα και θεωρείται η παλαιότερη των Βαλκανίων. Η μετάφραση πραγματοποιήθηκε στο Βουκουρέστι, στο φωτισμένο περιβάλλον των πρώτων ελληνοφαναριωτών ηγεμόνων της Μολδοβλαχίας, στην Αυλή των Μαυροκορδάτων, σημαντικό σταυροδρόμι ανάμεσα στον ανατολικό και τον δυτικό κόσμο, γόνιμο δέκτη των νεωτερικών πνευματικών και λογοτεχνικών τάσεων της Ευρώπης, όπως επίσης αξιόλογο κέντρο καλλιέργειας και διάδοσης των ελληνικών γραμμάτων κατά τη μεταιχμιακή αυτή περίοδο του λεγόμενου πρώιμου Διαφωτισμού (1700-1750). Βασίστηκε σε ιταλική απόδοση του έργου, ενώ είναι γραμμένη σε μια ζωντανή «ημιλόγια» φαναριώτικη γλώσσα.

Διαφορετικά αποσπάσματα της μετάφρασης, σωζόμενα σε τρία χειρόγραφα (αντίγραφα του λανθάνοντος αρχικού), εντοπίστηκαν και παρουσιάστηκαν σε διαφορετικές χρονικές στιγμές: το πρώτο από τη Λουκία Δρούλια (1966), το δεύτερο από τον Γιώργο Κεχαγιόγλου (1990) και το τρίτο από την Αννα Ταμπάκη (1992). Στον παρόντα τόμο εκδίδεται για πρώτη φορά συγκεντρωμένο το σύνολο του υπάρχοντος υλικού: τμήματα του Πρώτου Μέρους και σχεδόν ακέραιο το Δεύτερο από τα συνολικά τέσσερα μέρη του έργου. (Σημειώνεται ότι ως τώρα μικρά μόνο κομμάτια είχαν προδημοσιευθεί από τον Κεχαγιόγλου.)

Στην εκτενέστατη εισαγωγή του τόμου (σελ. 15-150) αναπτύσσονται οι ιστορικοπολιτισμικοί και πνευματικοί όροι πραγματοποίησης της μετάφρασης, τίθενται πολυάριθμα ειδικότερα ζητήματα (σχετικά με τη χειρόγραφη παράδοση του κειμένου, τη γλώσσα, το ύφος, την υποδοχή και τη διάδοση της μετάφρασης κ.ά.), ενώ παράλληλα συζητούνται ευρύτερα θέματα (γύρω από τη δραστηριότητα των Μαυροκορδάτων και του κύκλου τους κ.λπ.). Φέρνοντας στο φως άγνωστα στοιχεία, σχολιάζοντας, συμπληρώνοντας ή αναθεωρώντας τα παλαιότερα βιβλιογραφικά πορίσματα, η πυκνότατη εισαγωγή θέτει τις προϋποθέσεις για έναν δημιουργικό διάλογο ή ακόμα και αντίλογο, δίνοντας ποικίλα εναύσματα για περαιτέρω διερεύνηση. Εξάλλου πολλά ζητήματα, όπως η ακριβής χρονολόγηση ή ο εντοπισμός της ταυτότητας του μεταφραστή και των αντιγραφέων, παραμένουν ανοιχτά, καθώς το κείμενο μάς παραδίδεται ακέφαλο και κολοβό.

Το απαιτητικό έργο της μεταγραφής των χειρογράφων και της επιμέλειας του κειμένου ανέλαβε ο Γ. Κεχαγιόγλου. Βασική του επιδίωξη η πραγματοποίηση μιας φιλολογικής αλλά παράλληλα χρηστικής έκδοσης, ανταποκρινόμενης στις απαιτήσεις του σύγχρονου αναγνωστικού κοινού. Οι αρχές που υιοθετήθηκαν (μεταξύ άλλων τονικός και ορθογραφικός εκσυγχρονισμός), γνωστές και από παλαιότερα εκδοτικά εγχειρήματα του επιμελητή- π.χ. την Πεζογραφική Ανθολογία (2001, ανατ. 2003)-, αναπτύσσονται σε ιδιαίτερο τμήμα της εισαγωγής (σελ. 151-158). Επιπλέον, στο κριτικό υπόμνημα δίνονται πολύτιμες επεξηγήσεις για την παρακολούθηση των επεμβάσεων εκ μέρους των αντιγραφέων και τον εντοπισμό μεταφραστικών ή άλλων λαθών, ενώ το αναλυτικότατο γλωσσάρι λέξεων, εκφράσεων και κυρίων ονομάτων στο τέλος του τόμου (σελ.

635-813) επιτρέπει την απρόσκοπτη ανάγνωση του κειμένου ακόμα και στο λιγότερο μυημένο κοινό.

Χάρη στην παρούσα εκδοτική πρωτοβουλία, που εγκαινιάζει τη σειρά «Πηγές της Νεοελληνικής Γραμματείας και Ιστορίας» του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Ερευνών, γίνεται ευρύτερα προσβάσιμη- έστω και αποσπασματικά- αυτή η πρώιμη νεοελληνική μεταφορά του θερβαντικού έργου, ενός σημαντικού τεκμηρίου της φαναριώτικης παιδείας. Τετρακόσια και πλέον χρόνια από την κυκλοφορία του πρώτου τόμου του Δον Κιχώτη (1605), το εμβληματικό κείμενο του Θερβάντες εξακολουθεί να μεταφράζεται, να εκδίδεται και να προσελκύει το ερευνητικό ενδιαφέρον των μελετητών σε ολόκληρο τον κόσμο. Στις πιο πρόσφατες ερευνητικές συμβολές, εκτός από τον τόμο που παρουσιάζουμε, συγκαταλέγονται ο σύμμεικτος τόμος του Εργαστηρίου Συγκριτικής Γραμματολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Η επίδραση του Δον Κιχώτη στα γράμματα και τις τέχνες (2006), η μελέτη της πανεπιστημιακού Αλεξάνδρας Σαμουήλ, Ιδαλγός της ιδέας.Η περιπλάνηση του Δον Κιχώτη στην ελληνική λογοτεχνία (2007).

Η κυρία Πέρσα Αποστολή είναι διδάκτωρ Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών,μέλος Συνεργαζόμενου Εκπαιδευτικού Προσωπικού του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου…