…μα ξέχασες μια λέξη: την πολιτική ηθική

Oι πιθανότητες να βγει είδηση αυξάνονται δραματικά όταν οι πολιτικοί βρεθούν σε αφύλακτη διάβαση. Πρωτοκλασάτος ήταν αυτός ο οποίος, πριν από μερικά χρόνια, πυροδότησε βαθυστόχαστη γκρίνια με μια παλικαρίσια διάκριση ανάμεσα σε δραστήρια «πολιτικά ζώα» και ποιητές-λαπάδες· πρωτοκλασάτος, και υπουργεύων, ο Γιώργος Βουλγαράκης, εν μέρει σε ψυχικό βρασμό και εν μέρει σε νόμιμη άμυνα, καπάρωσε τις προάλλες την επικαιρότητα, εξισώνοντας το νόμιμο με το ηθικό. Η εξίσωση δεν προτάθηκε σε συνέδριο πολιτικής φιλοσοφίας, αλλά ως αποχρών λόγος για φοροελαφρυντικές μανούβρες- γι΄ αυτό είναι έτσι κι αλλιώς είδηση, ακόμη κι αν δεν συνυπολογίσει κανείς την πολιτική ιδιότητα του ανδρός. Ωστόσο, ο Γιώργος Βουλγαράκης, αν και παραιτηθείς, πρωταγωνιστεί επάξια στις σημερινές «Νέες Εποχές» επειδή από τη θέση του εν ενεργεία πολιτικού αιτιολόγησε με φιλοσοφικούς όρους τις επιδόσεις του ως επιχειρηματία, δίνοντας μια νέα, μεταμοντέρνα τροπή στο πολυκαιρισμένο αξίωμα του Πλάτωνα, σύμφωνα με το οποίο προκοπή θα δούμε μόνο όταν βασιλεύσουν οι φιλόσοφοι και αντιστρόφως.

Αλλά αν δεν ήταν Πλάτωνας, μπορεί να είναι Αριστοτέλης. Δεν ξέρω αν ο τελευταίος περιλαμβάνεται στη διδακτέα ύλη του Οικονομικού Πανεπιστημίου του Πειραιά, ξέρω, όμως, ότι ο νόμος ως εγγυητικό πλαίσιο για την άσκηση ηθικής συμπεριφοράς είναι μια από τις πιο ορατές πεποιθήσεις της πολιτικής φιλοσοφίας του Σταγειρίτη- ο οποίος, από την άποψη αυτή, απηχεί με τον δικό του εμπράγματο και ρεαλιστικό τρόπο μια μακρά παράδοση στοχασμού επάνω στη συμβιωτική σχέση ανθρώπινου νόμου και ένστικτης ηθικής συνείδησης. Ωστόσο, αν ο Αριστοτέλης «παίζει» στον συλλογισμό του πρώην υπουργού, αυτό που έχει εκπέσει εντελώς είναι η «Αντιγόνη» του Σοφοκλή, όπου η τραγική ηρωίδα, με αρχετυπική σαφήνεια, κραυγάζει εδώ και αιώνες ότι το κατά νόμον δεν είναι αναγκαστικά ηθικό. Ας όψεται η κυρία Μαρία Χούκλη η οποία στη σχετική τηλεοπτική συνέντευξη δεν συνέτισε τον υπουργό με ένα-δυο καλά αποσπάσματα.

Ο υπουργός θυμήθηκε με τη δέουσα χρονοκαθυστέρηση μια έννοια (το «ηθικό») που προφανώς δεν τον απασχόλησε ιδιαίτερα όσο στοχαζόταν το «νόμιμο», γι΄ αυτό θα ήταν εύκολο να θεωρήσει κανείς τη σχετική του δήλωση τεκμήριο υποκρισίας, αν δεν ήταν πιο εύκολο να δει σε αυτήν μια αντιφατικότητα στην οποία μοιάζει να είναι ευάλωτοι οι σημερινοί πολιτικοί σε ημεδαπή και αλλοδαπή: συχνά, και ανεξάρτητα από την ηθική τους πρόθεση, εμφιλοχωρούν σε ένα είδος έκτυπης ηθικής ρητορικής (ας πούμε τύπου «σεμνότητας και ταπεινότητας»), ενώ κατοικούν ένα «ποζιτιβιστικό» πολιτικό περιβάλλον όπου ο ορισμός του νόμιμου, μακριά από το να εμπλέκεται στους ουσιοκρατικούς και μεταφυσικούς δαιδάλους της Ηθικής, γίνεται εκ των πραγμάτων όλο και πιο «τεχνοκρατικός». Είναι κάπως σχηματικό, αλλά μπορούμε να πούμε ότι αυτή η φιλοσοφία, η οποία κωδικοποιήθηκε με τον Jeremy Βentham και τους μαθητές του τον 19ο αιώνα και αντιμάχεται τις πιο «νατουραλιστικές» θεωρήσεις της σχέσης Νόμου και Ηθικής, είναι γνήσια «διαφωτιστική» και έχει τον άγιο σκοπό να ρυθμίσει ορθολογικά τα της κοινωνίας μέσα από τους μηχανισμούς του κοσμικού κράτους. Γι΄ αυτό επιμένει να συντάσσει και να αναλύει το νόμιμο ερήμην ιστορικών, κοινωνιολογικών και, κυρίως, ηθικών παραμέτρων. Σε αντίθεση με τον «νατουραλιστή» ο οποίος μπορεί να προβληματίζεται ανάμεσα στον «νόμο όπως είναι» και «όπως θα έπρεπε να είναι», ο ποζιτιβιστής εστιάζει στον δεδομένο, «κείμενο» (positum) νόμο. Αν αυτό ηχεί κυνικό, ο σύγχρονος πολίτης καλείται να αναγνωρίσει σ΄ αυτόν τον τεχνοκρατικό πραγματισμό το αναγκαίο κονίαμα της εξελιγμένης φιλελεύθερης δημοκρατίας με την πολυπολιτισμική και πολυεθνοτική της γόμωση· και καλείται επίσης να δείξει «κατανόηση» αν σε μια τέτοια τάξη πραγμάτων οι νόμοι χάνουν σε ηθική προοπτική αυτό που κερδίζουν σε τεχνική ουδετερότητα και ακρίβεια. Μόνο που τα όρια χρήσης και κατάχρησης, νομοθετικής παρεμβατικότητας και ατομικής αυτονομίας (το πιο εκμεταλλεύσιμο και καταχρήσιμο από τα φετίχ της νεωτερικότητας) δεν μπορεί να είναι τα ίδια για τον ιδιώτη και τον/την πολιτικό- και εδώ ακριβώς είναι που διασώζεται χώρος για την άσκηση ηθικής, πολιτικής ηθικής, με ή (κατά προτίμηση) χωρίς ρητορικά ακομπανιαμέντα. Και κάπου εδώ τα έκανε θάλασσα ο πρώην ναυτιλλόμενος υπουργός.

Αν το «ό,τι είναι νόμιμο είναι ηθικό» ήταν δήλωση εκπροσώπου υπεράκτιας εταιρείας κανένα αφτί δεν θα ίδρωνε στην πιάτσα. Και το ζήτημα είναι ότι η ίδια δήλωση από πρωτοκλασάτο πολιτικό, είτε το συνειδητοποιεί ο πρώην υπουργός είτε όχι, διακυβεύει το νόημα της δημόσιας-πολιτικής ηθικής με την έννοια ότι την κάνει υποπολλαπλάσιο της τεχνοκρατούμενης νομιμότητας. Δεν θα καταναλώσω την παράγραφο για να θεωρητικολογήσω, αλλά θα πω ότι πολιτική ηθική είναι τουλάχιστον τούτο: να μπορείς να σκέφτεσαι ανάμεσα σ΄ αυτό που είναι και σ΄ αυτό που θα έπρεπε να είναι – γιατί αλλιώς η νομιμότητα, όπως εύστοχα το διατύπωσε και ο Ν. Ξυδάκης στην «Καθημερινή» της προηγούμενης Κυριακής, εκχωρείται στη δικαιοδοσία δικηγόρων, συμβολαιογράφων και φοροτεχνικών.

Και για να κλείσουμε σε οικειότερη νότα. Ο ζορισμένος μέσος πολίτης που σεμνύνεται ότι «ντριμπλάρει» νόμιμα τον κρατικό φοροεισπράχτορα για να στερεώσει «το μέλλον των παιδιών του» μπορεί να ελπίζει στη συνένοχη δεκτικότητα των άλλων· ο πολιτικός εξουσίας που καταδέχεται τέτοια συναισθηματική έκκληση στη σημερινή συγκυρία, ακόμη κι αν δεν είναι τεχνικά παράνομος ή ανήθικος, προδίδει ελλειμματική αίσθηση μέτρου και περιστάσεων- που είναι, ή πρέπει να είναι, συστατικά της πολιτικής ηθικής.

Ο κ. Θεόδωρος Δ. Παπαγγελής είναι καθηγητής του Τμήματος Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.