Το μεγάλο πανηγύρι του καλοκαιριού

Ο ποιητής φαντάστηκε την Παναγιά να κρατά στην ποδιά της τα νησιά: «Τη Σίκινο,την Αμοργό και τ΄ άλλα τα παιδιά της». Στην πραγματικότητα όμως οι νησιώτες κρατούν με τρυφερότητα στην ποδιά τους τη Μυρτιδιώτισσα, την Καλαμιώτισσα, την Κατευοδώτρα, τη Γοργόνα, τη Θαλασσίτρα, τη Γουρλομάτα, το Θεοτοκάκι… Και την κανακεύουν με ένα σωρό τραγούδια την ημέρα της Κοίμησεώς Της, καθώς τα πέλαγα αντιλαλούν από τα βιολιά και τις λύρες στα πανηγύρια στη Χάρη της Τουρλιανής, της Απεραθίτισσας, της Καστριανής, της Ακαθής, της Κυρα-Ψηλής, της Παναγιάς της Αμμου…

«Λίγο για μια στιγμή να παίξεις στην κιθάρα σου τα ονόματα της Παναγίας και θαδεις: Ε! ε!Χρυσομαλλούσα Ε! ε!Χρυσοκαλίτισσα λάμπουσα και Κανάλα μου και Παραπορτιανή μου Ε!Παναγιά τα Μάγκανα Ε!Παναγιά Τόσο Νερό Καρυστιανή κι Ακλειδιανή Δαφνιώτισσα κι Αργιώτισσα Ε!Κρουσταλλένια ε!Δροσιανή Ε!Παναγία του Νίκους» Οδυσσέας Ελύτης ΚΥΘΝΟΣ
Η Παναγία του Νίκους
Η Κανάλα είναι η μεγάλη Παναγιά της Κύθνου, αλλά η Παναγία του Νίκους, λίγο πιο έξω από τη Χώρα, είναι πιο γραφική και πιο «νησιώτικη». Ενας εκτυφλωτικός «σωρός» από ασβέστη, καμπύλες και ξερολιθιά. Στο πανηγύρι της προσφέρονται ντομάτες γεμιστές, κρέας ψητό και γίνεται τρικούβερτο γλέντι. Η ονομασία της προέρχεται από τη βυζαντινή Παναγία «Νικοποιό» και είναι χτισμένη, όπως και άλλες εκκλησίες του νησιού, επάνω σε ερείπια αρχαίων ναών. Σήμερα διατηρείται μόνο το καθολικό της μονής που, στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, λίγο πριν από το 1821, στέγασε τη μεγάλη Σχολή υπό τον Ελληνοδιδάσκαλο Μακάριο. Ενας θρύλος που συνοδεύει την Παναγία του Νίκους είναι ότι εδώ είχε μεταφερθεί από την Κωνσταντινούπολη, τη χρονιά της Αλώσεως, η περίφημη εικόνα της Παναγίας Νικοποιού και ότι από εδώ την «πήραν» οι Ενετοί κατακτητές για να την τοποθετήσουν στον Αγιο Μάρκο της Βενετίας, όπου φυλάσσεται ως σήμερα… ΣΚΙΑΘΟΣ
Η Μονή της Ευαγγελίστριας
Τον Δεκαπενταύγουστο διαδραματίζεται εδώ ένα μοναδικό έθιμο, ο «επιτάφιος της Παναγιάς». Ο επιτάφιος βγαίνει από το καθολικό της μονής σε ατμόσφαιρα ιδιαίτερης κατάνυξης και τον συνοδεύουν πλήθος πιστών, οι οποίοι ψέλνουν τα εγκώμια της Παναγίας. Η μονή, επάνω από το λιμάνι του Νικοτσάρα, έχει μεγάλη παράδοση στις κατανυκτικές ακολουθίες. Το μοναστήρι της Βαγγελίστρας, όπως το λένε οι ντόπιοι, είναι εντυπωσιακό. Γύρω βρίσκονται κόρδες των κελιών και στη μέση το καθολικό. Αρχισε να χτίζεται το 1794 από μοναχούς που αναγκάστηκαν να αποχωρήσουν από το Αγιο Ορος επειδή ήταν μέλη του κινήματος των «Κολλυβάδων». Ο επικεφαλής του κινήματος, ο ιερομόναχος Νύφων, ήταν και ο πρώτος ηγούμενος της μονής, ο οποίος, κατά την παράδοση, όρκισε επάνω στην πρώτη ελληνική σημαία με τον λευκό σταυρό στο κέντρο σε γαλάζιο φόντο, τους οπλαρχηγούς Θεοδωράκη Κολοκοτρώνη, Ανδρέα Μιαούλη, παπα-Θύμιο Βλαχάβα, Νικοτσάρα, Γιάννη Σταθά και άλλους. Η σημαία σχεδιάστηκε, υφάνθηκε και υψώθηκε το 1807 εδώ, στη μονή Ευαγγελιστρίας, και σήμερα υπάρχει ένα αντίγραφό της αναρτημένο στον τρούλο του καθολικού. Τον Νύφωνα διαδέχθηκαν άλλοι 28 ηγούμενοι και ο τριακοστός είναι ο σημερινός, ο δραστήριος ιερομόναχος Αγγελος Λύσσαρης. Κανείς δεν θα μπορούσε να φανταστεί ότι ολόκληρη η δυτική πτέρυγα της μονής είναι μουσείο με μια καταπληκτική συλλογή μουσικών οργάνων από όλο τον κόσμο, καθώς και άλλα εκθέματα. Επίσης διατηρείται η παλιά κουζίνα του μοναστηριού.

ΝΙΣΥΡΟΣ
Η Παναγία η Σπηλιανή
Από την Παναγία Σπηλιανή, επάνω στον πελώριο βράχο που δεσπόζει στο Μανδράκι, μπορείς να δεις τον ήλιο να έρχεται και να φεύγει κάθε μέρα, αλλά και πώς ο όμορφος οικισμός χαριεντίζεται με το πέλαγος. Οι γιορτή αρχίζει μέρες πριν. Οι «νιαμερίτισσες»- γυναίκες από το νησίκάνουν επί εννιά ημέρες πριν από τη γιορτή 300 μετάνοιες καθημερινά. Η Σπηλιανή είναι ήδη από τα μέσα του 14ου αιώνα ένα σύμβολο για τη Νίσυρο.

ΣΚΟΠΕΛΟΣ
Η Παναγία του Πύργου
Βρίσκεται στην πιο όμορφη γειτονιά της Σκοπέλου, εκεί, στην άκρη του βράχου, όπου η παραδοσιακής αρχιτεκτονικής τρούλοι των εκκλησιών μπλέκονται στα ξάρτια των ιστιοφόρων που προσεγγίζουν το λιμάνι. Είναι η πρώτη που συναντάς καθώς ανεβαίνεις τα σκαλιά στην άκρη του λιμανιού. Χτίστηκε τον 17ο αιώνα και έχει ωραίο ξυλόγλυπτο τέμπλο. Υπάρχει όμως και άλλη μία, πολύ ενδιαφέρουσα Παναγία, μέσα στα «σπλάχνα» της Χώρας, η Ελευθερώτρια. Τα πιάτα της Σκοπέλου δεν εντυπωσιάζουν τον επισκέπτη μόνο με τις παραστάσεις και τα χρώματα, αλλά και με τη συνήθεια να εντοιχίζονται σε σπίτια και εκκλησίες, όπως στην Παναγία την Ελευθερώτρια του 1871, η οποία ονομάστηκε έτσι επειδή βοηθάει τις εγκύους να «ελευθερωθούν». Στους τοίχους και γύρω από τον τρούλο έχουν ενσωματωθεί ακόμη και μικρές σουπιέρες που δημιουργούν μια ιδιαίτερη εικόνα, καθώς διανθίζουν με χρώματα και σχήματα τη γήινη απόχρωση της γυμνής πέτρας. Αυτή η συνήθεια, την οποία συναντήσαμε και σε εκκλησίες χωριών της Κύπρου, έχει διασώσει πολλά σπάνια δείγματα πιάτων. Σε πολλές εκκλησίες της Σκοπέλου έχουν εντοιχιστεί και μερικές βαθιές γαβάθες- τα λεγόμενα ροδιακά πινάκια-, οι οποίες έχουν πολύ παλιά καταγωγή.

ΙΟΣ
Η Παναγία η Γκρεμιώτισσα
Στο πιο θεαματικό σημείο της Χώρας, η Παναγία η Γκρεμιώτισσα είναι το προσκύνημα των απανταχού Ιητών. Χτισμένη επάνω σε απρόσιτο γκρεμό, είναι ένας «σεμνός, γραφικός, χαριτωμένος νησιωτικός ναός», κατοικητήριο της θαυματουργής εικόνας της Κοιμήσεως που ταξίδεψε επάνω σε μικρή σχεδία, με την κανδήλα αναμμένη, από την τουρκοκρατούμενη Κρήτη και έφτασε στα φιλόξενα ακρογιάλια της Ιου. Δίπλα στην εκκλησία ένας ανεμοδαρμένος φοίνικας θυμίζει την παλαιά ονομασία του νησιού, «Φοινίκη». Η Γκρεμιώτισσα εποπτεύει και φυλάει το νησί της από κάθε κακό και βεβαίως πανηγυρίζει τον Δεκαπενταύγουστο με τον χαρακτηριστικό νεανικό παλμό της Νιος:

Ω Παναγία Γκρεμιώτισσα,την είδα και αρρώστησα.

Ω Παναγιά Κουντουτιανή,νόστιμη και μελαχρινή.

ΡΟΔΟΣ
Κοίμηση της Θεοτόκου Ασκληπειού
Από αυτά τα μέρη πέρασε εφέτος και η καταστροφική πυρκαϊά. Η παμπάλαιη εκκλησία, όμως, συνεχίζει να στέκει στη μέση του χωριού της Νότιας Ρόδου, όπως έστεκε εδώ και αιώνες. Γύρω της τα παραδοσιακά, λευκά σπίτια- καμαρωτά ή με «μεσιά»-, στολισμένα εξωτερικά με υπέρθυρα και εντυπωσιακούς «αλαφάντηδες» (καπνοδόχους) και εσωτερικά με ονομαστά πιάτα από τη Μικρά Ασία αλλά και από εγχώρια εργαστήρια, συνωστίζονται στη σκιά του μεσαιωνικού κάστρου. Η εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου είναι βυζαντινή, του 1060 (με ιπποτικές προσθήκες τον 14ο αιώνα). Ο επιβλητικός Αρχάγγελος Μιχαήλ στον τοίχο είναι μια εκπληκτική τοιχογραφία. Στον τρούλο της εκκλησίας τα χελιδόνια έχουν χτίσει μια φωλιά, σύμβολο ελπίδας και συνέχειας της ζωής. Το παλιό ελαιοτριβείο στον αυλόγυρο της εκκλησίας έχει μετατραπεί σε θρησκευτικό και λαογραφικό μουσείο.

ΚΑΡΠΑΘΟΣ
Η Παναγία των Μενετών
Αυτό το περίβλεπτο σημείο επάνω στον ψηλό βράχο, στην άκρη του χωριού, είναι εδώ και αιώνες τόπος λατρείας, αλλά αυτή η εκκλησιά που τον στολίζει σήμερα, χτίστηκε πριν από 150 (ίσως και περισσότερα) χρόνια. Εχει όμως ακόμη το «άρωμα» παλαιότερων καιρών, καθώς έχουν εντοιχιστεί κολόνες και άλλα μέλη από την παλαιοχριστιανική βασιλική της Αρκάσας. Τις έσυραν από δύσβατα μονοπάτια ως τον βράχο. Η Κάρπαθος δεν τηρεί μόνο ευλαβικά τις παραδόσεις της, αλλά δημιουργεί και νέες. Εδώ, λοιπόν, στον Εσπερινό του Δεκαπενταύγουστου, θα ακούσετε για πρώτη φορά τα εγκώμια της Παναγίας και την επομένη της γιορτής θα παρακολουθήσετε το παμπάλαιο έθιμο «ικάντο», όπου πωλούνται σε δημόσιο πλειστηριασμό τα αφιερώματα των προσκυνητών στην Παναγία. Στον Εσπερινό και στη Θεία Λειτουργία ευλογούνται άρτοι, ορισμένοι από τους οποίους είναι «καρπάθιοι», έχουν ψηθεί δηλαδή στον παραδοσιακό ξυλόφουρνο. Στο τελετουργικό της ημέρας της γιορτής και την επομένη, ξεχωριστή θέση κατέχει το γλέντι. Ανάμεσα στους ήχους της λύρας και του λαούτου, των μαντινάδων και των τραγουδιών της τάβλας, καταφτάνει το παραδοσιακό πιάτο του πανηγυριού: το κόκκινο πιλάφι και το κοκκινιστό κρέας έχουν μαγειρευτεί σε μεγάλα καζάνια.

ΚΑΣΟΣ
Η Πέρα Παναγία
Η Παναγία, το παλιό χωριό των καπεταναίων και των καραβομαραγκών, κατοικείται τον χειμώνα από ελάχιστο κόσμο. Τον Δεκαπενταύγουστο, όμως, φιλοξενεί τη μεγαλύτερη συγκέντρωση Κασιωτών και επισκεπτών. Εδώ γίνεται στη χάρη της Πέρα Παναγίας το μεγαλύτερο πανηγύρι. Η Πέρα Παναγία γιορτάζει, όπως πριν από 20, 50 ή 100 χρόνια, και «αρμενίζει» στολισμένη με τα γιορτινά «σινιάλα» καραβιού. Προτού ακόμη τελειώσει η Λειτουργία και η λιτάνευση της εικόνας της Παναγίας, οι ειδικοί για τους γάμους και τα πανηγύρια ερασιτέχνες μάγειροι- οι οποίοι ποτέ δεν έχουν πιάσει κουτάλα στο σπίτι τους- ετοιμάζουν τα φαγητά σε μεγάλα καζάνια στημένα στα «κούμιλα», όπου καίει η φωτιά από θυμάρια και ξύλα. Ειδικά το υπέροχο κασιώτικο πιλάφι απαιτεί ιδιαίτερη μαεστρία και πρέπει να σερβιριστεί στην ώρα του ζεστό και σπυρωτό. Λίγοι είναι εκείνοι που γνωρίζουν τα μυστικά του. Το παραδοσιακό πιάτο του πανηγυριού περιλαμβάνει πιλάφι με κανέλα, καταπληκτικά ντολμαδάκια, πατάτες τηγανητές με κοκκινιστό αρνί και κατσίκι. Το τύλιγμα των περίφημων, μικροσκοπικών κασιώτικων ντολμάδων αποτελεί μια ξεχωριστή ιεροτελεστία. Αποβραδίς, δεκάδες γυναίκες η κάθε μία με την ποδιά της, τυλίγουν με τέχνη τόσα ντολμαδάκια όσα χρειάζονται για να σερβίρουν περίπου 2.000 πανηγυριώτες, αλλά και να περισσέψουν για μεζές σε όλη τη διάρκεια του πανηγυριού. Το πανηγύρι της Παναγίας είναι το μοναδικό στην Κάσο που ακόμη στρώνονται οι τεράστιες τάβλες για να φάνε με τη σειρά πρώτα οι γυναίκες και τα παιδιά και μετά οι άνδρες. Τα πιάτα, το κρασί και το ψωμί, φτάνουν στη «σάλα» χέρι με χέρι. Τα σερβίρουν οι άνδρες, οι οποίοι φορούν μια ειδική άσπρη ποδιά.

ΑΣΤΥΠΑΛΑΙΑ
Η Παναγία η Πορταΐτισσα
Στην Αστυπάλαια οι τρούλοι της Παναγιάς της Πορταΐτισσας αποτελούν την ξεχωριστή εικόνα καθώς τις κοιτάς από το κάστρο στην κορυφή της Χώρας, έτσι όπως προβάλλονται κατάλευκοι στη γαλάζια θάλασσα του Λειβαδιού. Η Πορταΐτισσααποτελεί το θρησκευτικό κέντρο του νησιού και το μεγαλύτερο του προσκύνημα. Αρχισε να χτίζεται το 1762 από τον τυφλό Οσιο Ανθιμο από την Κεφαλλονιά, ο οποίος προηγουμένως είχε χτίσει τις μονές Ζωοδόχου Πηγής στη Σίκινο και Αγίου Γεωργίου στο Καστελόριζο. Η ανέγερση κράτησε εννιά χρόνια και στη διάρκειά της η παράδοση αναφέρει πολλά θαύματα. Είναι αφιερωμένη στην Παναγία την Πορταΐτισσα της Μονής Ιβήρων, αντίγραφο της εικόνας της οποίας έφερε ο Οσιος Ανθιμος στην Αστυπάλαια. Τον Δεκαπενταύγουστο, που γιορτάζει η Πορταΐτισσα, γίνεται στη χάρη της μεγάλο πανηγύρι με βιολιά και λαούτα, χορούς και παραδοσιακά φαγητά. Στο τριήμερο γλέντι προσφέρεται λαμπριανός, που είναι αρνί γεμιστό στον ξυλόφουρνο.

ΑΝΔΡΟΣ
Η μονή Παναχράντου
Είναι ένα από τα γοητευτικά «μπαλκόνια» της Ανδρου. Βρίσκεται ψηλά, στο όρος Καταφύγι, και από τους εξώστες της το ματιά του επισκέπτη απλώνεται ως τη Χώρα και τον θαλασσινό ορίζοντα. Σύμφωνα με την παράδοση, η μονή αυτή χτίστηκε από τον Νικηφόρο Φωκά κατά την επιστροφή του από τη νικηφόρο εκστρατεία κατά των Αράβων στην Κρήτη. Η μονή, όπως και πολλές άλλες στο νησί, έχει φρουριακό χαρακτήρα και ιδιαίτερη αίσθηση δημιουργούν οι πηγές με το γάργαρο νερό στο προαύλιο, κάτω από το μεγάλο δέντρο, αλλά και μέσα στην αυλή. Στη βιβλιοθήκη φυλάσσονται αρχαίοι κώδικες και πατριαρχικά σιγίλια. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του καθολικού είναι από τα ωραιότερα της Ανδρου και στην είσοδο της εκκλησίας υπάρχει μαρμάρινη ανάγλυφη παράσταση του Ευαγγελισμού, η οποία χρονολογείται από το 1602. Για τη μονή νοιάζεται ο ηγούμενος, πατέρας Ευδόκιμος, ο οποίος μπορεί να ετοιμάσει φαγητό για τους επισκέπτες αν ειδοποιηθεί. Στη μονή φτάνει χωματόδρομος, η ανάβαση όμως με τα πόδια (διαρκεί περίπου δύο ώρες) από το Αλαδινό και μετά τα Φάλλικα είναι ξεχωριστή εμπειρία, καθώς ο πεζοπόρος ανηφορίζει από το μονοπάτι, τα σοκάκια και τα σκαλοπάτια των χωριών, ανάμεσα σε ολάνθιστους κήπους, λευκά σπίτια, εκκλησιές και καμπαναριά με γαλάζιους τρούλους και παλιούς περιστερώνες, με τη συνοδεία, πάντοτε, της πανοραμικής θέας.