Νίκη Γουλανδρή: H ιστορία της μεγάλης Ελληνίδας και του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Γουλανδρή

Η ιδιαίτερη σχέση και αγάπη της για τη φύση ξεκίνησαν από τα παιδικά της χρόνια, στο κτήμα της οικογένειάς της στην Κεφαλονιά, όπου περνούσε τα καλοκαίρια. Στο γεμάτο ελαιώνες, αμπέλια και οπωροφόρα δέντρα –κυρίως συκιές και αμυγδαλιές– κτήμα αποτύπωσε εικόνες της ελληνικής φύσης που τη συνόδευαν σε όλη της τη ζωή.

Θυμόταν πάντα τις μυρωδιές της γης και τα αγαπημένα της φυτά. Ο δεσμός της με τη φύση την ακολουθούσε παντού, ακόμα κι όταν σπούδαζε τη νομική τάξη, την πολιτική σκέψη και τις φιλοσοφικές αναζητήσεις. Οι σπουδές στη ζωγραφική τελικά την οδήγησαν στην αποκλειστική απεικόνιση των φυτών της Ελλάδας. Έχει ζωγραφίσει περί τα οκτακόσια ελληνικά φυτά και το διεθνώς αναγνωρισμένο έργο της ήταν αφιερωμένο στη διάσωση της χλωρίδας της χώρας μας.

«Ξέρετε ότι υπάρχουν θαυμάσια έργα παλαιών εξερευνητών που έρχονταν στην Ελλάδα για να ερευνήσουν και συνοδεύονταν από ζωγράφους οι οποίοι ζωγράφιζαν τα φυτά;», ανέφερε στη συνέντευξή της στο «ΒΗΜΑ». «Στη βιβλιοθήκη του μουσείου υπάρχουν οι τόμοι του “Flora Greca” του 1800. Παρότι η Ελλάδα ήταν υπό οθωμανική κατοχή, η χλωρίδα της ονομάστηκε flora greca. Το ίδιο ισχύει με τη χλωρίδα της Μικράς Ασίας, την οποία επίσης επισκέπτονταν εξερευνητές. Έβλεπαν τον ελληνικό χώρο πέρα για πέρα. Να γιατί ένα φυτό μπορεί να εκπέμπει την Ιστορία, την ακτινοβολία της Ελλάδας. Να αποκτήσουμε συνείδηση του πλούτου μας».

Τον περασμένο Απρίλιο το μουσείο-κόσμημα που δημιούργησαν ο Άγγελος και η Νίκη Γουλανδρή ανακηρύχθηκε Εθνικό Μουσείο Φυσικής Ιστορίας από τη Βουλή των Ελλήνων. Το σχετικό άρθρο που εντάχθηκε σε νομοσχέδιο του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας ψηφίστηκε με ευρύτατη αποδοχή και συναίνεση και αποτελεί πλέον νόμο του κράτους.

Το μουσείο κατέχει εξέχουσα θέση στην πρόσφατη συλλογική μνήμη της χώρας. Για γενιές, σηματοδοτεί την πρώτη επαφή με το μαγικό κόσμο της ελληνικής –και όχι μόνο– φυσικής ιστορίας, το πρώτο ερέθισμα για την καλλιέργεια της αγάπης για το περιβάλλον, της περιέργειας για τα μυστικά του και της συνειδητοποίησης της ανάγκης για τη φροντίδα και τη διαφύλαξή του. Οι χώροι του σε προσκαλούν σε ένα συναρπαστικό ταξίδι. Το GRACE είχε την τιμή να συνομιλήσει με τη στενή συνεργάτιδα της Νίκης Γουλανδρή και σημερινή πρόεδρο του Εθνικού Μουσείου Φυσικής Ιστορίας, Φαλή Βογιατζάκη, η οποία μας αφηγήθηκε τις δικές της αναμνήσεις από τη σχέση και τη φιλία της με τη σπουδαία Ελληνίδα αλλά και την πορεία του μουσείου μέσα στο χρόνο.

«Είχα την τύχη να είμαι δίπλα στον Άγγελο και στη Νίκη Γουλανδρή από το 1971. Συμμετείχα στο Διοικητικό Συμβούλιο του μουσείου, ως γενική γραμματέας αρχικά και ως αντιπρόεδρος στη συνέχεια. Παρακολούθησα από κοντά όλη την εξέλιξη του μουσείου, που δημιουργήθηκε σε ανύποπτο χρόνο, όταν οι λέξεις “περιβάλλον”, “ρύπανση” και “προστασία” δεν είχαν το σημερινό τους φορτίο.

"Η Νίκη Γουλανδρή ήταν πολύ εργατική, μεθοδική και αποτελεσματική. Επίσης, παρά τη διεθνή της αναγνώριση, ήταν σεμνή. Δεν μιλούσε ποτέ για τον εαυτό της, θεωρούσε ότι εκφράζεται στο έργο της. Απόλυτα ειλικρινής, ομολογούσε ότι δεν είδε τότε όλη την έκταση του εγχειρήματος που αποφάσισε ο σύζυγός της, ο οποίος διέκρινε την οικουμενικότητα του έργου, αλλά μπήκε σταδιακά στη λογική του. Αφοσιώθηκε πλήρως όμως.

»Ο τρόπος ζωής της ήταν βαθιά ελληνικός αλλά και παγκόσμιος ταυτόχρονα. Χρησιμοποιούσε το χρόνο ως το πολυτιμότερο στοιχείο της ζωής της. Πρόβλημά της ήταν η έλλειψή του για να αντεπεξέρχεται στις υποχρεώσεις της. Είχε ταξιδέψει πολύ, ποτέ για αναψυχή, πάντα για σκοπό. Διέθετε επίσης εξαιρετικό γούστο. Ο Καραμανλής της είχε πει κάποτε: “Είστε και κομψή...”. Δεν φορούσε όμως ποτέ γούνες.

»Από όλες τις διακρίσεις που έλαβε, εκείνη που ξεχώριζε ήταν η “Γυναίκα της Ευρώπης” το 1991 διότι θεωρούσε ότι της άνοιξε το δρόμο πέρα από την Ελλάδα. Είχε ταξιδέψει μόνη της στις Βρυξέλλες, όπου γινόταν η εκλογή από την Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Εκλέκτορες ήταν δημοσιογράφοι από όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και ορισμένες προσωπικότητες.

Μας τηλεφώνησε πριν και μας είπε πόσο δύσκολο ήταν καθώς τα άλλα κράτη προωθούσαν τις υποψήφιές τους με διάφορους τρόπους. Από την Αγγλία, για παράδειγμα, είχε πάει η πριγκίπισσα Νταϊάνα για να στηρίξει την υποψήφια της χώρας της. Καταλαβαίνετε την έκπληξη και την ικανοποίησή μας με την ανακοίνωση της επικράτησής της. Βέβαια, με την ομιλία της που είχε θέμα την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και τίτλο “New ecological ethos”, είχε κατακτήσει τους εκλέκτορες, που πήραν το μήνυμα ότι το θέμα “περιβάλλον” θα κυριαρχούσε στα επόμενα χρόνια. Εξελέγη παμψηφεί. Είχε δηλώσει τότε ότι η Ελλάδα δικαιούται να έχει πρωτεύοντα ρόλο στο περιβάλλον γιατί πρώτοι οι αρχαίοι Έλληνες, και συγκεκριμένα οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, αναζήτησαν τις ρίζες της φύσης.

»Θυμάμαι τη σχέση της με μια πολύ καλή φίλη της, την οποία εκτιμούσε ιδιαίτερα. Τις συνέδεαν η αγάπη και ο θαυμασμός για την αρχαία Ελλάδα και τους αρχαίους Έλληνες. Ήταν η Ζακλίν ντε Ρομιγί, που επικοινωνούσε μαζί της μέχρι το θάνατό της. Η Νίκη τής είχε χαρίσει ένα μαντίλι του Hermès που είχε βγει με δικά της αγριολούλουδα και το όνομα “Flora Graeca”. Η Ρομιγί το φόρεσε στην Ακαδημία και της έστειλε φωτογραφία!

»Η Νίκη μού έλεγε συχνά: “Όταν είσαι κακόκεφη, να παίρνεις ένα βιβλίο των αρχαίων Ελλήνων, και θα δεις ότι όσο διαβάζεις, θα στρώνει το μυαλό σου και θα φτιάχνει η διάθεσή σου. Δεν θα ξεχάσω επίσης τις συζητήσεις της με τον φίλο της Βαγγέλη Παπαθανασίου, που την αγαπούσε πολύ και είχε γράψει τη μουσική για ένα ντοκιμαντέρ του μουσείου. Στην κηδεία της, ξεχώρισα το στεφάνι του, όπου ήταν γραμμένη η φράση: “Νίκη, ο ανθός στον κήπο των θεών”.

»Από τους σημαντικότερους επισκέπτες του μουσείου ήταν η Ίντιρα Γκάντι, πρωθυπουργός της Ινδίας και κόρη του Νεχρού. Είχε πει στη Νίκη: “Θα σας δώσω μια συμβουλή που έχω από τον πατέρα μου: να αγαπάτε τα δάση διότι αυτά στηρίζουν τη Γη”. Μια άλλη ανάμνηση που κρατώ πολύ ζωηρή στο μυαλό μου είναι όταν ο Κωνσταντίνος Καραμανλής της πρότεινε να συμμετάσχει στην κυβέρνηση Κοινωνικών Υπηρεσιών, με αρμοδιότητα τους πρόσφυγες της Κύπρου, το 1974. Θεώρησε χρέος της τη συμμετοχή της. Ο Καραμανλής παρακολουθούσε κάθε μέρα τους υπουργούς του. Ο διπλωμάτης Άγγελος Βλάχος της τηλεφωνούσε κάθε πρωί και τη ρωτούσε: “Ποιο είναι το πρόγραμμά σας σήμερα;”. Το ίδιο έκανε με όλους τους υπουργούς.

»Η Νίκη ήταν απίστευτα εργατική και ο πρωθυπουργός τής πρότεινε να αναμειχθεί ενεργά στην πολιτική και να μπει πρώτη στο ψηφοδέλτιο Επικρατείας. Εκείνη όμως αρνήθηκε και του εξήγησε ότι η αποστολή της είναι να αφυπνίσει την περιβαλλοντική συνείδηση της χώρας για να προστατευτεί ο φυσικός πλούτος της. Μας έλεγε ότι στο πρώτο Υπουργικό Συμβούλιο με τον Καραμανλή είχε καθίσει στην άκρη ενός τεράστιου τραπεζιού γεμάτου άντρες υπουργούς. Ο Καραμανλής τότε είπε: “Η κυρία Γουλανδρή θα κάθεται απέναντί μου”. Όταν εκείνη τον ευχαρίστησε και του είπε ότι η πρότασή του τιμά όλο το γυναικείο φύλο, ο Καραμανλής, με το γνωστό αυστηρό ύφος του, της απάντησε: “Δεν σας επέλεξα για το φύλο σας, αλλά γιατί είστε καλή συνεργάτις”.

»Παράλληλα με την επιστημονική δουλειά της, η Νίκη Γουλανδρή ήταν σύμμαχος και προστάτιδα των ανθρώπων της τέχνης και των γραμμάτων. Φύλακας άγγελος του Μάνου Χατζιδάκι στο Τρίτο Πρόγραμμα, όταν η ίδια ήταν στο Διοικητικό Συμβούλιο της ΕΡΤ».

Όταν ρωτάμε την κυρία Βογιατζάκη πώς ξεκίνησε η ιδέα για τη δημιουργία του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας, μας εξηγεί: «Ο Άγγελος και η Νίκη Γουλανδρή γνωρίστηκαν σε νεαρή ηλικία. Εκείνος ήταν ένας διανοούμενος που προβληματιζόταν για την πορεία του κόσμου. Μαζί συζητούσαν και αναζητούσαν τον τομέα στον οποίο θα αφιέρωναν τη ζωή τους. Έβλεπαν να αναπτύσσονται στον πλανήτη δυνάμεις που παραβίαζαν τις φυσικές διαδικασίες. Συνέλαβαν το μήνυμα της απειλούμενης φύσης όταν ακόμη δεν είχε διαμορφωθεί συνείδηση των κινδύνων και επέλεξαν το περιβάλλον για να αφιερώσουν το έργο της ζωής τους.

»Ίδρυσαν το 1964 το Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας, θεσμό πρωτόγνωρο για την Ελλάδα, για να χαράξει μια νέα πολιτική παιδείας και πληροφόρησης, με έμφαση στην ένταξη του ανθρώπου στο μηχανισμό και στην ισορροπία της φύσης. Ήταν το πρώτο που εισήγαγε την περιβαλλοντική εκπαίδευση στα ελληνικά μουσεία. Σκοπός του Άγγελου και της Νίκης Γουλανδρή ήταν η προώθηση των φυσικών επιστημών και η ταυτόχρονη εκπαίδευση του ανθρώπου ώστε με τη γνώση να επανέλθει στο σεβασμό της φύσης ως μοναδικής πηγής ζωής.

Δημιούργησαν ένα νέο για την Ελλάδα θεσμό που είχε ως στόχο την εθνική ετοιμότητα για την προστασία του πολύτιμου φυσικού πλούτου της χώρας, καθώς και για τη διαμόρφωση της συνείδησης της κοινωνίας πάνω σε έναν καινούριο κώδικα αξιών με γνώμονα την ισόρροπη συνύπαρξη φυσικού περιβάλλοντος, ανθρώπου και βιώσιμης ανάπτυξης. Ο Άγγελος Γουλανδρής πίστευε ότι η προστασία του περιβάλλοντος θα αποτελούσε το επίκεντρο της πολιτικής δράσης στις δεκαετίες που θα ακολουθούσαν.

»Το μουσείο ξεκίνησε με τη Βοτανική Συλλογή και στη συνέχεια επεκτάθηκε στους τομείς της εντομολογίας, της υδροβιολογίας, της χερσαίας ζωολογίας, της γεωλογίας και της παλαιοντολογίας. Σήμερα λειτουργεί ως πρότυπο κέντρο επιστημονικής έρευνας και εκπαίδευσης για το περιβάλλον και την αντιμετώπιση του μεγαλύτερου προβλήματος του πλανήτη μας, την κλιματική αλλαγή».

Όσον αφορά τους μεγαλύτερους σταθμούς και τις σημαντικότερες στιγμές και εξελίξεις στα χρόνια της λειτουργίας του μουσείου, η Φαλή Βογιατζάκη υπογραμμίζει: «Σταθμός στην ιστορία του ήταν σίγουρα η δημιουργία του Κέντρου Περιβαλλοντικής Έρευνας και Εκπαίδευσης ΓΑΙΑ, η λειτουργία του οποίου ξεκίνησε το 2001. Με την ίδρυση του κέντρου ΓΑΙΑ, το μουσείο απέκτησε σύγχρονες υποδομές, καινοτόμα ερευνητικά εργαστήρια, διαδραστικές εκθέσεις και πολλά άλλα που συνάδουν με ένα σύγχρονο και δυναμικό πολιτιστικό αλλά και ερευνητικό κέντρο.

Βέβαια, είχε προηγηθεί η δημιουργία το 1991 του Ελληνικού Κέντρου Βιοτόπων - Υγροτόπων (ΕΚΒΥ), του ερευνητικού παραρτήματός μας στη Θεσσαλονίκη, ενώ το 2008 άνοιξε για το κοινό το παράρτημα του ΜΓΦΙ στην Κρήτη, το Παλαιοντολογικό Μουσείο Ρεθύμνου, που στεγάζεται στο αναστηλωμένο σήμερα Τέμενος Μασταμπά.

Η ανακήρυξη του μουσείου ως Εθνικού Μουσείου Φυσικής Ιστορίας από τη Βουλή των Ελλήνων τον περασμένο Απρίλιο αποτελεί οπωσδήποτε ακόμα μία εξέχουσα στιγμή για τον οργανισμό. Οι πολύτιμες συλλογές, το πολυετές, πλούσιο και ευρέως αναγνωρισμένο ερευνητικό και εκπαιδευτικό έργο, οι κτιριακές υποδομές, τα εργαστήρια, τα παραρτήματα καθώς και η εδραιωμένη διεθνής φήμη του ΜΓΦΙ τεκμηριώνουν τη μετεξέλιξή του σε εθνικό μουσείο, όπως ήταν και το όραμα των ιδρυτών του, του Άγγελου και της Νίκης Γουλανδρή.

»Σημαντικές στιγμές του μουσείου μπορούν να χαρακτηριστούν επίσης οι επισκέψεις σε αυτό διεθνών προσωπικοτήτων. Ανάμεσά τους η Ίντιρα Γκάντι, οι καγκελάριοι Χέλμουτ Χάινριχ Βάλντεμαρ Σμιτ και Χέλμουτ Κολ, ο Οδυσσέας Ελύτης, η Τζάκι Κένεντι-Ωνάση, ο Μάνος Χατζιδάκις, η Ζακλίν ντε Ρομιγί, ο οικουμενικός πατριάρχης Βαρθολομαίος και τόσοι άλλοι».

Σχετικά με τα επιτεύγματα του μουσείου, η Φαλή Βογιατζάκη αναφέρει:

«Αναμφίβολα ένα από τα σπουδαιότερα είναι ο πλούτος των συλλογών του. H Βοτανική Συλλογή είναι μία από τις πιο γνωστές και σημαντικές παγκοσμίως αναφορικά με την ελληνική χλωρίδα. Περιλαμβάνει επίσης δεκάδες χιλιάδες δείγματα εντομολογίας, υδροβιολογίας, σπονδυλόζωων, όπως πουλιά, αμφίβια, ερπετά –κυρίως του ελλαδικού χώρου– και θηλαστικά –κυρίως της Ελλάδας και της Αφρικής–, καθώς και γεωλογίας και παλαιοντολογίας. Επιτεύγματα θεωρούμε και τα παραρτήματά του που αναφέραμε νωρίτερα, αλλά και την καθιέρωση του μουσείου στη συνείδηση του κόσμου ως ενεργού και αφοσιωμένου σε ένα ζωτικής σημασίας πανανθρώπινο σκοπό φορέα, όπως είναι η ενημέρωση, η προστασία και η διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος».

Το Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας όμως έχει πολλούς ακόμα στόχους για το μέλλον – όλοι προσανατολισμένοι στο δρόμο της βιώσιμης ανάπτυξης και του σεβασμού στη φύση και στον πλανήτη. Όπως μας λέει η κυρία Βογιατζάκη: «Μεταξύ των στόχων του μουσείου είναι να προβάλλει και να αναδεικνύει συνεχώς τα κύρια περιβαλλοντικά προβλήματα: τη βιοποικιλότητα, το νερό, τις θάλασσες, τα δάση, την ποιότητα της ζωής...

Να αλλάξει τον τρόπο σκέψης, να επανακαθορίσει τις προτεραιότητες και τις αξίες ώστε να αντιμετωπιστούν οι ορατοί πλέον κίνδυνοι. Η ταύτιση της προόδου με την απόκτηση όλο και περισσότερων καταναλωτικών αγαθών και ανέσεων μας έχει αιχμαλωτίσει σε έναν τρόπο ζωής που ανατρέπει βασικές βιολογικές λειτουργίες, σύμφωνα με τις οποίες λειτουργούσε η ζωή στον πλανήτη για εκατομμύρια χρόνια.

Σκοπός μας είναι να γίνουμε ένας σημαντικός παράγοντας που θα οδηγήσει τη νέα γενιά σε δρόμους βιώσιμης ανάπτυξης – ανάπτυξης που δεν θα βασίζεται μόνο στο κέρδος, αλλά και στο σεβασμό των φυσικών διαδικασιών. Αυτός είναι και ο μόνος δρόμος για την πραγματική πρόοδο.

»Στο πλαίσιο αυτό, το μουσείο, πέραν των δύο μόνιμων εκθέσεών του (Φυσικής Ιστορίας και “Κλιματική Αλλαγή και Εμείς”), προετοιμάζει μια μεγάλη περιοδική έκθεση με τίτλο “Βιοποικιλότητα - Όλα συνδέονται”, που σχεδιάζεται με τη συνεργασία του ΕΚΒΥ και τη χρηματοδότηση του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος. Η έκθεση αποσκοπεί να αναδείξει τη σπουδαιότητα της βιοποικιλότητας ως ιστού όλης της ζωής στη Γη και να προωθήσει την αναγκαιότητα ανάληψης δράσης για τη διατήρησή της ως προϋπόθεσης για την επιβίωση του πλανήτη όπως τον γνωρίζουμε».