Μίκης Θεοδωράκης: Οδοιπορικό μνήμης στη ζωή του σπουδαίου συνθέτη τρία χρόνια μετά τον θάνατό του

Στις 2 Σεπτεμβρίου του 2021, ο μεγάλος Έλληνας συνθέτης, Μίκης Θεοδωράκης έφυγε για το δικό του «αστρικό ταξίδι». Σύμφωνα με την τελευταία του επιθυμία, τάφηκε στην πατρίδα του, τον Γαλατά Χανίων, στην Κρήτη. Ο εμβληματικός μουσικοσυνθέτης ήταν ένας αξιόπιστος μάρτυρας του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού, που κατάφερε να καταγράψει τους ήχους της ελευθερίας και να ντύσει μουσικά την πάλη, την εθνική αντίσταση και την πολιτική διαμαρτυρία. Καθόλη τη διάρκεια της μακρόβιας πορείας του, δεν έπαψε να χρησιμοποιεί την τέχνη του για να αποδώσει τις εκφάνσεις, τους χρωματισμούς και τις αντιθέσεις του συλλογικού ασυνείδητου του Νεοέλληνα. Άλλωστε, οι αντιθέσεις ήταν κάτι που χαρακτήρισαν και τον ίδιο μέχρι τέλους, τόσο στις πολιτικές του απόψεις όσο και στην καλλιτεχνική του πορεία. 

Τρία χρόνια μετά τον θάνατό του, αποτίουμε φόρο τιμής σε μία από τις μεγαλύτερες προσωπικότητες των τελευταίων δύο αιώνων. Ας θυμηθούμε το έργο του μέσα από τους σημαντικότερους σταθμούς της ζωής του. 

Αντιστασιακός αγώνας και πρώτες συνθέσεις

Ο Μίκης Θεοδωράκης γεννιέται στις 29 Ιουλίου 1925 στη Χίο, από Κρητικό πατέρα και Μικρασιάτισσα μητέρα. Σε ηλικία μόλις 12 ετών γράφει το πρώτο του τραγούδι και στα 17 δίνει την πρώτη του συναυλία στην Τρίπολη. Την ίδια περίοδο παίρνει μέρος στην αντίσταση κατά των κατακτητών. Στη μεγάλη διαδήλωση της 25ης Μαρτίου 1943 συλλαμβάνεται για πρώτη φορά από τους Ιταλούς και βασανίζεται. Στη φυλακή γνωρίζει το έργο του Μαρξ και στη συνέχεια διαφεύγει στην Αθήνα, όπου οργανώνεται στις τάξεις της ΕΠΟΝ και του ΚΚΕ, ενώ συμμετέχει και στα Δεκεμβριανά. Την ίδια περίοδο φοιτά στο Ωδείο Αθηνών, με δάσκαλο τον Φιλοκτήτη Οικονομίδη. Μετά τα Δεκεμβριανά καταδιώκεται από τις αστυνομικές αρχές, μέχρι που συλλαμβάνεται και στέλνεται εξόριστος αρχικά στην Ικαρία και αργότερα στη Μακρόνησο, όπου βασανίζεται μέχρι παράλυσης. 

Ο ίδιος θα πει: «Στη Μακρόνησο πολύ περισσότερο, όταν μας πηγαίνανε στα βουνά επάνω για τα βασανιστήρια, στις χαράδρες κλπ, ήταν απόλυτη μοναξιά. Στη φυλακή μέσα, ή στην ασφάλεια, ξέρεις ότι πίσω από τους άλλους τοίχους είναι ορισμένοι σύντροφοί σου.

Κάποιοι άνθρωποι θα σε ακούσουν. Η μαρτυρία παίζει μεγάλο ρόλο. Εκεί δεν είχες κανέναν. Δηλαδή, να εξαφανιστείς, να πεθάνεις χωρίς να αφήσεις ίχνος πίσω σου, είναι αβάσταχτο. Και μετά έπεφτε άγριο ξύλο. Στα κλασικά βασανιστήρια στην Ασφάλεια, είχες την αναμονή και μετά το ξύλο, όσο αντέξεις. Μετά είσαι εξαντλημένος. Και πονάς πολύ. Αλλά αυτό γίνεται μέσα σε δυο-τρεις ώρες. Και πας στο κελί σου πάλι. Στην Μακρόνησο ήταν μήνες, δημιούργησε θύματα τα οποία υποφέρουν ακόμα».

Ενδιαφέρον παρουσιάζει το παρακάτω απόσπασμα από το κείμενο του Μίκη Θεοδωράκη, που εκφώνησε κατά τη βράβευσή του από την Ελληνική Αστυνομία, στις 20/10/2005, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών. Ενα κείμενο που παρουσιάζει με χιούμορ τη σχέση του συνθέτη με τον τρόπο αντιμετώπισής του από τις Αρχές από το 1943 ως και την πτώση της χούντας:

«Εδώ θα πρέπει να υπενθυμίσω τους στενούς μου δεσμούς με την Ελληνική Αστυνομία και τη Χωροφυλακή, καθώς και την αγαστή συνεργασία μας, που κράτησε 27 ολόκληρα χρόνια. Δηλαδή από τα 1943 που φιλοξενήθηκα στις σουίτες της Χωροφυλακής Τριπόλεως έως τα 1970, όταν από τη φιλοξενία της ορεινής Ζάτουνας πέρασα στις ξενοδοχειακές εγκαταστάσεις του Ωρωπού συνεργαζόμενος πάντοτε στενά με τους εκπροσώπους της Ελληνικής Αστυνομίας και Χωροφυλακής. Λίγο πιο πριν, στα 1967, είχα το προνόμιο να φιλοξενηθώ στα υπέροχα διαμερίσματα της Γενικής Ασφάλειας Αθηνών, όπου πέραν της δωρεάν διατροφής και διανυκτέρευσης, έτυχα και ειδικών περιποιήσεων με μασάζ από μασέρ ειδικευμένους σε Ανώτατες Σχολές των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Ετσι, μπορώ να πω ότι στα 27 χρόνια που κράτησε αυτή η αγαστή συνεργασία μας, το ένα τρίτο το έζησα δωρεάν χάρη στην Ελληνική Αστυνομία, δηλαδή δωρεάν στέγη, τροφή και πουρμπουάρ».

Ο Επιτάφιος και το Άξιον Εστί

Ένα βράδυ του 1958, ενώ περιμένει τη γυναίκα του στο αυτοκίνητο, διαβάζει τον «Επιτάφιο» του Γιάννη Ρίτσου κι επί τόπου μελοποιεί τα πρώτα οκτώ ποιήματα. Το 1960 θα ηχογραφηθούν για πρώτη φορά με τη φωνή του Γρηγόρη Μπιθικώτση. Είναι η εποχή, που ο Θεοδωράκης περνάει στο χώρο του τραγουδιού και «παντρεύει» τους λαϊκούς ρυθμούς, τα λαϊκά όργανα, τους λαϊκούς τραγουδιστές με την ποίηση των κορυφαίων εκπροσώπων της γενιάς του ’30 (Σεφέρης, Ελύτης, Ρίτσος κ.ά.). Κάπως έτσι ανοίγει ένα νέο μονοπάτι στην ιστορία του ελληνικού πενταγράμμου. 

Την ίδια χρονιά ο Μίκης Θεοδωράκης αρχίζει και, σχεδόν, τελειώνει το Άξιον Εστί του Οδυσσέα Ελύτη. «Εν τούτοις δεν βιάστηκα να το παρουσιάσω», όπως λέει και ο ίδιος στο βιβλίο του "Μουσική για τις μάζες", «γιατί διαισθανόμουνα ότι το ελληνικό κοινό δεν ήταν ακόμη ώριμο για να το δεχτεί. Η πρώτη εκτέλεσή του έγινε στα τέλη του 1964». 

Ζορμπάς, το συρτάκι που κλείνει μέσα του όλη την Ελλάδα

Η διεθνής αναγνώριση έρχεται το 1965 με την ταινία «Αλέξης Ζορμπάς» του Μιχάλη Κακογιάννη, για την οποία ο Θεοδωράκης συνθέτει μουσική. Μέχρι και σήμερα, όταν κανείς ακούει τον Χορό του Ζορμπά, από τις πρώτες νότες το μυαλό του πηγαίνει συνειρμικά στην Ελλάδα. Κάπως έτσι γεννιέται το συρτάκι, το οποίο ωστόσο δεν είναι παραδοσιακός χορός, όπως θα περίμενε κανείς. Το βασικό μουσικό θέμα του κομματιού πάρθηκε από τη σύνθεση του Γιώργη Κουτσουρέλη, με τίτλο Αρμενοχωριανός Συρτός, που κυκλοφόρησε το 1949. Από το εν λόγω κομμάτι δημιουργήθηκε ο χορός συρτάκι. Η χορογραφία του κομματιού, από τον Γιώργο Προβιά, εμπεριέχει στοιχεία από παραδοσιακούς ελληνικούς χορούς, όπως το χασαποσέρβικο και χασάπικο. Το κομμάτι εμφανίζεται στην ταινία στη σκηνή της παραλίας όπου ο Βασίλης ζητά στον Ζορμπά να του μάθει να χορεύει. Ο Ζορμπάς χάρισε στον μουσικοσυνθέτη την πρώτη του υποψηφιότητα για Γκράμι (η δεύτερη θα ερχόταν με την ταινία “Σέρπικο”).  

Λαού γροθιά θα φέρει λευτεριά

Δύο μέρες μετά το Πραξικόπημα της 21ης Απριλίου απευθύνει την πρώτη έκκληση για αντίσταση κατά της Δικτατορίας. Τον Μάιο του ίδιου έτους ιδρύει, μαζί με άλλους, το Πανελλήνιο Αντιδικτατορικό Μέτωπο (ΠΑΜ) και εκλέγεται πρόεδρός του. Συλλαμβάνεται τον Αύγουστο και φυλακίζεται στην Υποδιεύθυνση Γενικής Ασφάλειας Αθηνών, στη οδό Μπουμπουλίνας 18. Ακολουθούν η απομόνωση, οι φυλακές Αβέρωφ, η μεγάλη απεργία πείνας, το νοσοκομείο, η αποφυλάκιση και ο κατ' οίκον περιορισμός, η εκτόπιση με την οικογένειά του στη Ζάτουνα, και τέλος στις φυλακές Ωρωπού, οι οποίες είχαν μετατραπεί από τη δικτατορία σε στρατόπεδο συγκέντρωσης αντιφρονούντων. Πολλά από τα καινούργια έργα του καταφέρνει με διάφορους τρόπους να τα μεταβιβάσει στο εξωτερικό, όπου τραγουδιούνται από τη Μαρία Φαραντούρη και τη Μελίνα Μερκούρη.

Στο εξωτερικό ξεσηκώνεται θύελλα διαμαρτυριών. Προσωπικότητες, όπως οι Ντμίτρι Σοστακόβιτς, Άρθουρ Μίλερ, Λώρενς Ολίβιε, Υβ Μοντάν και άλλοι, δημιουργούν επιτροπές για την απελευθέρωσή του. Τελικά, υπό την πίεση αυτή αποφυλακίζεται και ταξιδεύει στο Παρίσι το 1970. Μάλιστα, η πτήση του Θεοδωράκη έφυγε μυστικά από ιδιωτικό αεροδρόμιο του Ωνάση έξω από την Αθήνα. Φτάνοντας στη Γαλλία, τον περιμένουν ο Κώστας Γαβράς, η Μελίνα Μερκούρη και ο Ζυλ Ντασέν. Ο Θεοδωράκης νοσηλεύτηκε μετά την άφιξη του καθώς έπασχε από φυματίωση. Δε σταματά να απευθύνει καλέσματα για την πτώση της δικτατορίας και την επαναφορά της Δημοκρατίας στην Ελλάδα. Κυκλοφορεί "Τα τραγούδια του Αγώνα", συμμετέχει σε διάφορα ελληνόφωνα προγράμματα της Ντόιτσε Βέλε και δίνει περίπου χίλιες συναυλίες στο εξωτερικό. Ο Μίκης Θεοδωράκης αναδεικνύεται σε παγκόσμιο σύμβολο αντίστασης. 

Την ίδια περίοδο, γνωρίζει τον Νερούδα στη Χιλή, επισκέπτεται το Ισραήλ δίνοντας συναυλίες και συναντάται με τον Γιασέρ Αραφάτ, τον οποίο προσπαθεί να πείσει να αρχίσει συζητήσεις με την άλλη πλευρά. Εκτός από τον Αραφάτ, τον υποδέχθηκαν ο Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ, ο Σαλβαδόε Αγιέντε, ο Τίτο και ο Γιγκάλ Αλόν. Επιπλέον, έγινε φίλος με τον Φρανσουά Μιτεράν, τον Ούλωφ Πάλμε και τον Βίλι Μπραντ. Με την πτώση της δικτατορίας επιστρέφει στην Ελλάδα. 

Καραμανλής ή τανκς

Στις 17 Νοεμβρίου 1974, πραγματοποιούνται οι πρώτες εκλογές μετά την πτώση της Χούντας. Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής θριαμβεύει με ποσοστό 54,37%. Για πολλούς ο εκλογικός θρίαμβος του Καραμανλή καθορίστηκε από μία φράση που αποδόθηκε στον Μίκη Θεοδωράκη και σημάδεψε την προεκλογική περίοδο: «Καραμανλής ή τανκς». Παρόλα αυτά, ο ίδιος υποστήριξε ότι η φράση όντως ειπώθηκε, αλλά σε διαφορετικό πλαίσιο από αυτό που αποδόθηκε. Όπως έγραψε:

«Έκανα τότε τις πρόβες μου μαζί με νέους τραγουδιστές τον Νταλάρα, τον Μητσιά, τη Φαραντούρη, τον Καλογιάννη για να πραγματοποιήσουμε τις περίφημες συναυλίες στο Καραϊσκάκη.

Είχαμε προγραμματίσει μετά από τις συναυλίες μας στην Αθήνα και τον Πειραιά να πάμε στην επαρχία. Την ώρα που τελείωσα την πρόβα και ήμουν έτοιμος να δώσω την press conference και να αναγγείλω το πρόγραμμα, εκείνη τη στιγμή χτύπησε το τηλέφωνο και ήταν νομίζω ο Μολυβιάτης ή κάποιος από το Γραφείο του Καραμανλή. Μου είπε, ότι ο κύριος πρόεδρος θα σας παρακαλούσε να περιορίσετε τις συναυλίες σας μόνο στην Αθήνα. Βέβαια, απάντησα κι εγώ, ξαναμμένος από την πρόβα και τον ενθουσιασμό του κόσμου: Πολύ άσχημα ξεκινάει η κυβέρνηση Καραμανλή. Δηλαδή μου απαγορεύει να κάνω συναυλίες; «Ναι», είπε «…το απαγορεύουμε. Υπάρχουν λόγοι που δεν πρέπει να πάτε έξω». Φυσικά και ο τρόπος που μίλησα εγώ ήταν λιγάκι άκομψος και νευρικός και στο βάθος μπορεί να είχε δίκιο ο Καραμανλής φοβούμενος τι μπορούσε να γίνει στην επαρχία. Θα μπορούσε να γίνει προβοκάτσια. Εν πάση περιπτώσει, εγώ αγρίεψα και δήλωσα στους δημοσιογράφους: Αυτή τη στιγμή τηλεφώνησαν εκ μέρους του κυρίου Καραμανλή και μου απαγορεύουν να βγω έξω από την Αθήνα. Αρχίζει πολύ άσχημα τη διακυβέρνηση της χώρας με απαγορεύσεις και μπορεί αυτή τη στιγμή να είμαστε σε πολύ άσχημη κατάσταση και να έχουμε από τη μία τον Καραμανλή και από την άλλη τα τανκς, αλλά όμως δεν δικαιούται να αρχίζει με απαγορεύσεις!».

Την άλλη μέρα η εφημερίδα «Βραδυνή» είχε τίτλο «Καραμανλής ή τανκς»! Να το διαψεύσω αυτό; Να πω ότι δεν είναι δικό μου; Αφού κατά βάση συμφωνούσα διότι εγώ είχα προτείνει τη λύση Καραμανλή. Δεν ήταν όμως αυτό το σύνθημα μου. Επιπλέον ο Καραμανλής είχε πάντοτε δέος απέναντι μου με έβλεπε λίγο όπως ο διάβολος το λιβάνι…».

Η μουσική του ντύνει την Ελευθερία σε κάθε άκρη της γης

Το γνωρίζατε ότι ο Θεοδωράκης έγραψε τη μουσική του εθνικού ύμνου της Παλαιστίνης; Το 1981, ο Γιάσερ Αραφάτ του ζήτησε να συνθέσει έναν ύμνο για την Οργάνωση για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης, ο οποίος θα αποτελούσε αργότερα τον επίσημο ύμνο του παλαιστινιακού λαού. Στο Αφγανιστάν είναι πολύ δημοφιλές το τραγούδι Ουατάν ισκ του ιφτεχαράμ (Watan ishq tu Iftekharam), γραμμένο το 1980 σε στίχους Αμπντούλ Ουαχάμπ Μαμπαντί και τη μουσική του Θεοδωράκη από το Μαουτχάουζεν, που παιζόταν κατά την είσοδο των δυνάμεων της Βόρειας Συμμαχίας στην Καμπούλ το 2001. Μουσική του Θεοδωράκη από την ταινία Ζ χρησιμοποίησαν και Κούρδοι μαχητές ενάντια στο Ισλαμικό Κράτος κατά την πολιορκία του Κομπάνε το 2014, ως μουσικό θέμα σε πλάνα γυναικών μαχητριών των Μονάδων Προστασίας του Λαού (YPG).

Ο Μίκης Θεοδωράκης ασχολήθηκε ενεργά με την πολιτική κατά τη διάρκεια της Μεταπολίτευσης. Εκλέχθηκε βουλευτής (2 φορές με το ΚΚΕ και δύο φορές με την Νέα Δημοκρατία) κι έγινε υπουργός στην κυβέρνηση Μητσοτάκη. Ήταν αυτές οι θέσεις και οι αντιθέσεις, που τον έβαλαν  συχνά στο στόχαστρο κριτικών. Παράλληλα, ξεκίνησε με τον Τούρκο μουσικό Ζουλφί Λιβανελί μία προσπάθεια προσέγγισης ανάμεσα στους λαούς της Ελλάδας και της Τουρκίας.

Το 1983 τιμήθηκε με το Βραβείο Λένιν, ενώ το 2000 προτάθηκε για βραβείο Νόμπελ Ειρήνης. Στην εξηντάχρονη καριέρα του έγραψε πάνω από 1.000 τραγούδια, πολλά συμφωνικά έργα, καντάτες και ορατόρια, μουσική για δεκάδες θεατρικά έργα και τραγωδίες, όπερες και μουσική για τον κινηματογράφο.

Ο Μίκης Θεοδωράκης «φεύγει» μια μέρα σαν και τη σημερινή, στις 2 Σεπτεμβρίου 2021, σε ηλικία 96 ετών.