Η βασίλισσα Ελισάβετ Α' της Αγγλίας, ήταν μια από τις πιο αναγνωρίσιμες και ισχυρές μορφές στην ιστορία της βρετανικής μοναρχίας (1558-1603). Ωστόσο, εκτός από την πολιτική και πολιτιστική κληρονομιά της, υπάρχει και μια πιο προσωπική, συχνά παραγνωρισμένη πτυχή της ζωής της: η υγεία των δοντιών της και η επιρροή που είχε η ζάχαρη στη ζωή της, η οποία καθόρισε την εικόνα και την υγεία των Άγγλων την εποχή της βασιλείας της.
Η ιστορία αυτή φωτίζει όχι μόνο την προσωπική της υγεία, αλλά και την επίδραση των νέων τροφίμων και συνήθειών στην κοινωνία της εποχής, ενώ ενσωματώνει παράλληλα ενδιαφέροντα κοινωνιολογικά και πολιτιστικά στοιχεία της ελισαβετιανής περιόδου.
Η σχέση της Ελισάβετ με τη ζάχαρη
Η ζάχαρη δεν ήταν πάντα τόσο προσιτή και ευρέως διαθέσιμη στην Αγγλία. Στην αρχή του 16ου αιώνα, η ζάχαρη ήταν ένα πολύ ακριβό αγαθό, το οποίο εισάγονταν κυρίως από την Ινδία και άλλες εξωτικές περιοχές, όπως η Βόρεια Αφρική και της Καραϊβικής. Με την άνοδο της Ελισάβετ στο θρόνο, η ζάχαρη έγινε πιο προσιτή και διαθέσιμη, κυρίως λόγω της ανάπτυξης των εμπορικών σχέσεων με αυτές τις περιοχές. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας της, οι Βρετανοί άρχισαν να χρησιμοποιούν τη ζάχαρη πιο συχνά στην καθημερινότητά τους, τουλάχιστον εκείνοι στην αυλή της βασίλισσας, που αγαπούσε γλυκά και ειδικά το μαρζιπάν -τη γνωστή αμυγδαλόπαστα.
Το μαρζιπάν είναι μια γλυκιά πάστα που παρασκευάζεται κυρίως από αμύγδαλα και ζάχαρη. Συνήθως, περιλαμβάνει και ασπράδι αυγού ή σιρόπι για να δώσει τη χαρακτηριστική υφή του. Συχνά χρησιμοποιείται για να φτιάξει διακοσμητικά γλυκίσματα, όπως φρούτα ή λουλούδια, που προσφέρονται σε γιορτές ή ειδικές περιστάσεις.
Στην ιστορία, το μαρζιπάν ήταν ιδιαίτερα δημοφιλές στην Ευρώπη κατά τον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση και θεωρούνταν ένα πολυτελές γλύκισμα, κυρίως για τις αριστοκρατικές οικογένειες. Σήμερα, χρησιμοποιείται ευρέως σε γλυκά και σοκολάτες, ενώ σε πολλές χώρες της Ευρώπης είναι παραδοσιακή επιλογή για τα Χριστούγεννα.
Η ζάχαρη, λοιπόν, συνδέθηκε με τον πλούτο και τη διασκέδαση και θεωρούνταν κάτι απόλυτα επιθυμητό, και συχνά απόδειξη του κοινωνικού κύρους. Για τις αριστοκρατικές οικογένειες και τη βασιλική αυλή, η ζάχαρη έγινε σύμβολο κοινωνικής ανωτερότητας. Αυτή η τάση να καταναλώνεται ζάχαρη σε υπερβολικές δόσεις, δεν περιορίστηκε μόνο στην κατανάλωση γλυκών, αλλά επεκτάθηκε και στη χρήση ζάχαρης για την περιποίηση των δοντιών!
Συγκεκριμένα, εκείνη την εποχή, υπήρχε η πεποίθηση ότι η ζάχαρη θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την καθαριότητα των δοντιών. Έτσι, πολλοί αριστοκράτες βούρτσιζαν τα δόντια τους με μια πάστα από νερό και ζάχαρη, αντί για οδοντόκρεμα. Αυτό, φυσικά, συνέβαλε στην τερηδόνα και τη φθορά τους, κάτι που είχε καταστροφικές συνέπειες για τη Βασίλισσα Ελισάβετ.
Τα πράγματα δεν ήταν πάντα έτσι
Αν ρίξουμε μια ματιά σε κάποιες περιγραφές της Ελισάβετ κατά τη διάρκεια της ζωής της, μπορούμε να δούμε πότε η ζάχαρη άφησε το αποτύπωμά της στο χαμόγελό της. Όταν ήταν 22 ετών, λέγεται ότι είχε ένα πολύ όμορφο πρόσωπο. Στα 24, λέγεται ότι «αν και το πρόσωπό της είναι συμπαθητικό και όχι όμορφο, είναι ψηλή και καλλίγραμμη, με ωραίο δέρμα, αν και σκουρόχρωμο· έχει όμορφα μάτια και πάνω απ' όλα όμορφα χέρια τα οποία χαίρεται να επιδεικνύει».
Όταν προχωρούμε λίγο παρακάτω, στα 32 της, επτά χρόνια μετά την άνοδό της στον θρόνο, βλέπουμε μια πιο ταπεινή πλευρά της Ελισάβετ. «Όταν κάποιος μιλά για την ομορφιά της, εκείνη λέει ότι δεν ήταν ποτέ όμορφη. Ωστόσο, μιλά για την ομορφιά της όποτε μπορεί», γράφει μια πηγή. Ένας Γάλλος πρόξενος έγραψε για τη βασίλισσα στα 64 της χρόνια, «Το πρόσωπο της Ελισάβετ ήταν πολύ γερασμένο… μακρύ και λεπτό, και τα δόντια της πολύ κίτρινα και άνισα».
Ένας Γερμανός ταξιδιώτης ονόματι Πολ Χέντζνερ είπε για την Ελισάβετ όταν ήταν 65 ετών:
«Το πρόσωπό της είναι οβάλ, ανοιχτόχρωμο αλλά γερασμένο. Τα μάτια της μικρά, όμως μαύρα και όμορφα. Η μύτη της λίγο στραβή, τα δόντια της μαύρα (ένα ελάττωμα που φαίνεται να πλήττει τους Άγγλους εξαιτίας της υπερβολικής κατανάλωσης ζάχαρης). Φορούσε ψεύτικα κόκκινα δόντια.
Για τα «ψεύτικα κόκκινα δόντια» δεν υπάρχουν άλλες αναφορές ή πληροφορίες. Μπορεί το «κόκκινο» χρώμα στο οποίο αναφέρεται ο Γερμανός ταξιδιώτης να ήταν αίμα από κάποια μόλυνση; Πολύ πιθανό.
Γιατί τα δόντια της ήταν τόσο σαπισμένα;
Η βασίλισσα Ελισάβετ Α' είχε σοβαρά προβλήματα με τα δόντια της, ένα θέμα που δεν ήταν ασυνήθιστο για την εποχή. Στην πραγματικότητα, οι περισσότεροι άνθρωποι εκείνης της περιόδου, ειδικά της αριστοκρατίας, είχαν κακή οδοντική υγεία, κυρίως λόγω της διατροφής τους και της έλλειψης επαρκών οδοντιατρικών θεραπειών. Ωστόσο, τα προβλήματα των δοντιών της βασίλισσας ήταν ιδιαίτερα έντονα και παρατηρήθηκαν από πολλούς Ευρωπαίους πρεσβευτές της εποχής.
Το μεγαλύτερο πρόβλημα για την Ελισάβετ ήταν ότι η ίδια είχε έναν έντονο φόβο για τους οδοντίατρους. Εκείνη την εποχή, οι οδοντίατροι ήταν συνήθως «μπαρόνοι χειρουργοί», που εκτελούσαν βασικές οδοντιατρικές επεμβάσεις όπως εξαγωγές και πλύσεις. Η Ελισάβετ, όπως αναφέρεται, φοβόταν πολύ τις εξαγωγές και πολλές φορές αρνούνταν να υποβληθεί σε οποιαδήποτε θεραπεία. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να χάσει πολλά δόντια, καθιστώντας την ομιλία της δύσκολη, με αποτέλεσμα συχνά να μην καταλαβαίνουν τι λέει.
Οι κοινωνικές και πολιτιστικές επιπτώσεις της ζάχαρης στο βασίλειο
Η κατανάλωση ζάχαρης και η τάση να μαυρίζουν τα δόντια ως κοινωνικό σήμα πλούτου, είχαν βαθιές κοινωνικές και πολιτιστικές συνέπειες. Οι αριστοκράτες, που είχαν τη δυνατότητα να αγοράζουν ζάχαρη, συχνά την καταναλώνανε σε μεγάλες ποσότητες, δημιουργώντας μια τάση στην κοινωνία. Όμως, η υπερβολική κατανάλωση ζάχαρης είχε σοβαρές συνέπειες για την υγεία των δοντιών τους. Αντίθετα, τα φτωχότερα στρώματα της ελισαβετιανής κοινωνίας, που δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να αγοράσουν ζάχαρη, χρησιμοποιούσαν κάποιες πιο εύκολες και φθηνές μεθόδους για να μιμηθούν την εικόνα της αριστοκρατίας, όπως το να μαυρίσουν τα δόντια τους με κάρβουνα ή στάχτη.
Τα μαύρα δόντια δεν ήταν σύμβολο τάξεως και ομορφιάς μόνο στην ελισαβετιανή Αγγλία αλλά και σε άλλες χώρες και πολιτισμούς.
Στην Ιαπωνία, υπήρχε η παράδοση των "yaeba", όπου οι γυναίκες ήθελαν να αποκτήσουν «χαριτωμένα» στραβά ή μαυρισμένα δόντια για να φαίνονται πιο γλυκές και νεανικές. Η παράδοση αυτή συνέβαλε στη δημιουργία της εικόνας μιας «ιδιαίτερης» και «ελκυστικής» εμφάνισης, η οποία θεωρούνταν όμορφη στην ιαπωνική κουλτούρα. Παρόλο που αυτό δεν αφορούσε ακριβώς «βαμμένα» δόντια με χημικό τρόπο, η παράδοση αυτή είχε παρόμοια κοινωνική αξία.
Σε μερικές περιοχές του Βιετνάμ και άλλες ασιατικές χώρες, υπήρχε η παράδοση του βαψίματος των δοντιών μαύρα (συνήθως με τη χρήση φυσικών υλικών όπως το φυτικό μελάνι). Αυτή η πρακτική θεωρούνταν ένδειξη ωριμότητας, πλούτου και κοινωνικής θέσης. Στην πραγματικότητα, αυτό το στυλ βερνικώματος των δοντιών ήταν συνδεδεμένο με τον πλούτο και τη συντηρητική κοινωνική τάξη.
Σε μερικούς αφρικανικούς πολιτισμούς, όπως στην Νιγηρία ή στη Γκάνα, τα δόντια είχαν επεξεργαστεί με διάφορους τρόπους για να δημιουργήσουν καλλιτεχνικά σχέδια ή να ενισχύσουν την κοινωνική ταυτότητα. Μερικές φυλές και πολιτισμοί χρησιμοποιούσαν τη διαδικασία της λείανσης ή βαφής των δοντιών για να τονίσουν την ομορφιά ή τη θέση τους στην κοινωνία.
Αντιθέτως, σε άλλους πολιτισμούς, τα λευκά, αστραφτερά δόντια ήταν σύμβολο ομορφιάς
Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, τα άσπρα δόντια ήταν σύμβολο καθαριότητας, ευγένειας και κοινωνικής θέσης. Παρά τις περιορισμένες δυνατότητες οδοντιατρικής περίθαλψης εκείνη την εποχή, η προσωπική υγιεινή, περιλαμβανομένων των δοντιών, ήταν σημαντική, ιδιαίτερα για την αυτοκρατορική αυλή και τους ευγενείς.
Οι ευγενείς χρησιμοποιούσαν διάφορες φυσικές θεραπείες για να διατηρούν τα δόντια τους καθαρά και άσπρα, όπως ξύδι ή αλάτι για το καθάρισμα των δοντιών. Η καθαριότητα των δοντιών ήταν επίσης ένδειξη κοινωνικής ανωτερότητας, καθώς η παρουσία όμορφων, υγιών δοντιών συνδεόταν με την ευημερία και την ευγενή καταγωγή. Το λευκό χαμόγελο αποτελούσε, λοιπόν, ένα σημαντικό κοινωνικό σήμα.
Στο Μαρόκο και ιδιαίτερα στις κοινότητες των Βερεβέρων, τα άσπρα και υγιή δόντια είχαν ιδιαίτερη αξία, ειδικά μεταξύ των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Το λευκό χαμόγελο θεωρούνταν σύμβολο της καλής υγείας και της ευημερίας, και οι ευγενείς και οι πλούσιοι άνθρωποι της κοινωνίας προσπαθούσαν να διατηρούν τα δόντια τους καθαρά και λευκά. Χρησιμοποιούνταν φυσικά προϊόντα για τον καθαρισμό των δοντιών, όπως το argan oil ή το φυσικό άνθρακα για να βοηθήσουν στην απομάκρυνση των λεκέδων και να διατηρήσουν τη λευκότητά τους.
Στην παραδοσιακή μαροκινή κοινωνία, το λευκό χαμόγελο ήταν επίσης ένδειξη της προσωπικής φροντίδας και του σεβασμού προς την κοινωνία, καθιστώντας τα άσπρα δόντια σύμβολο καθαρότητας και κομψότητας.
Στην Αρχαία Αίγυπτο, τα άσπρα δόντια θεωρούνταν ένδειξη της υγιεινής και της ομορφιάς. Οι Αιγύπτιοι χρησιμοποιούσαν διάφορες φυσικές ουσίες, όπως σκόνη από κρεμμύδι και άλλες χημικές ουσίες, για να καθαρίζουν τα δόντια τους και να τα διατηρούν λευκά. Οι φαραώ και οι υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι με τα άσπρα και υγιή δόντια θεωρούνταν ότι ανήκουν στην ανώτερη κοινωνική τάξη.
Στην παραδοσιακή ινδική κουλτούρα, τα άσπρα και υγιή δόντια θεωρούνταν ένδειξη καλής υγείας και ευημερίας. Τα άσπρα δόντια συνδέονται με την προσωπική υγιεινή και την κοινωνική θέση, ενώ η χρήση φαρμάκων ή φυτικών παρασκευασμάτων για την ενίσχυση της υγιεινής των δοντιών ήταν διαδεδομένη.
Στον σύγχρονο δυτικό κόσμο, τα άσπρα δόντια θεωρούνται απόλυτο σύμβολο ομορφιάς και υγείας. Η επιθυμία για λευκά δόντια είναι τόσο έντονη που οι άνθρωποι καταναλώνουν προϊόντα λεύκανσης, επισκέπτονται οδοντιάτρους για λεύκανση και επενδύουν σε καλλυντικά προϊόντα για να διατηρήσουν το χαμόγελό τους λαμπερό. Στον δυτικό κόσμο, τα άσπρα δόντια συνδέονται με την ευημερία, την υγεία και το κοινωνικό στάτους.
