Μια σφαίρα απέτυχε να τη φιμώσει, και τώρα η Malala Yousafzai δανείζει τη φωνή της στις γυναίκες του Αφγανιστάν. Μέσα σε λίγα μόλις χρόνια από τότε που οι Ταλιμπάν ανέκτησαν τον έλεγχο της χώρας, τα δικαιώματα των γυναικών έχουν διαβρωθεί σε τέτοιο βαθμό ώστε ακόμα και το τραγούδι έχει απαγορευτεί. Πρόσφατα ανακοινώθηκε ότι οι γυναίκες δεν μπορούν να μιλάνε δημοσίως ούτε καν μεταξύ τους.
Η Malala έχει προσωπική ιστορία με τους Ταλιμπάν στα σύνορα του Πακιστάν, καθώς ένας ένοπλος από τη φονταμενταλιστική ισλαμιστική ομάδα την πυροβόλησε όταν βρισκόταν μέσα σε σχολικό λεωφορείο. Η ταχύτητα, με την οποία οι αλλαγές συμβαίνουν στο Αφγανιστάν, την έχει ξαφνιάσει. Η ίδια είναι ακτιβίστρια για τα δικαιώματα των γυναικών στο Πακιστάν κι όχι μόνο, από το 2012.
«Ποτέ δεν φαντάστηκα ότι τα δικαιώματα των γυναικών θα υπονομεύονταν τόσο εύκολα», δήλωσε πρόσφατα στη BBC Asian Network. «Πολλά κορίτσια βρίσκονται σε μια απελπιστική, καταθλιπτική κατάσταση όπου δεν βλέπουν καμία διέξοδο», λέει η 27χρονη βραβευμένη με Νόμπελ Ειρήνης. «Το μέλλον φαντάζει πολύ σκοτεινό γι’ αυτές».
Η Malala τοποθετείται για την πραγματικότητα των Αφγανών γυναικών
Το 2021, οι Ταλιμπάν ανέκτησαν την εξουσία στο Αφγανιστάν, 20 χρόνια μετά την ανατροπή του καθεστώτος τους από την εισβολή υπό τις ΗΠΑ, στον απόηχο των επιθέσεων της 11ης Σεπτεμβρίου στη Νέα Υόρκη. Στα τριάμισι χρόνια από την αποχώρηση των δυτικών δυνάμεων από τη χώρα, οι «νόμοι ηθικής» έχουν στερήσει δεκάδες δικαιώματα από τις γυναίκες στο Αφγανιστάν.
Ένας ενδυματολογικός κώδικας απαιτεί πλήρη κάλυψη του σώματος, ενώ αυστηροί κανόνες απαγορεύουν στις γυναίκες να ταξιδεύουν χωρίς άνδρα συνοδό ή να κοιτούν άνδρες στα μάτια, εκτός κι αν είναι συγγενείς εξ αίματος ή σύζυγοί τους. «Οι περιορισμοί είναι τόσο ακραίοι που δεν βγάζουν κανένα νόημα σε κανέναν», λέει η Malala.
Τα Ηνωμένα Έθνη (UN) χαρακτηρίζουν αυτούς τους νόμους ως «έμφυλο απαρτχάιντ» - ένα σύστημα οικονομικών και κοινωνικών διακρίσεων βάσει φύλου, το οποίο η Διεθνής Αμνηστία ζητά να αναγνωριστεί ως έγκλημα σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο.
«Οι γυναίκες έχασαν τα πάντα»
Ωστόσο, οι νόμοι επιβάλλονται και υποστηρίζονται από τους Ταλιμπάν, οι οποίοι ισχυρίζονται ότι είναι αποδεκτοί στην αφγανική κοινωνία και ότι η διεθνής κοινότητα πρέπει να σεβαστεί τους «ισλαμικούς νόμους, τις παραδόσεις και τις αξίες των μουσουλμανικών κοινωνιών». «Οι γυναίκες έχασαν τα πάντα», λέει όλο νόημα η Malala. «Ξέρουν [οι Ταλιμπάν] ότι για να αφαιρέσουν τα δικαιώματα των γυναικών, πρέπει να ξεκινήσουν από τη βάση, και αυτή είναι η εκπαίδευση».
Τα Ηνωμένα Έθνη δηλώνουν ότι από την ανάληψη της εξουσίας από τους Ταλιμπάν, πάνω από ένα εκατομμύριο κορίτσια δεν πάνε σχολείο στο Αφγανιστάν - περίπου το 80% - ενώ το 2022 περίπου 100.000 φοιτήτριες αποκλείστηκαν από τα πανεπιστημιακά τους μαθήματα.
Υπάρχει επίσης συσχέτιση μεταξύ της έλλειψης πρόσβασης στην εκπαίδευση και της αύξησης των παιδικών γάμων, καθώς και των θανάτων κατά την εγκυμοσύνη και τον τοκετό. «Οι Αφγανές ζουν σε πολύ σκοτεινές εποχές αυτή τη στιγμή. Αλλά δείχνουν αντίσταση», τονίζει η 27χρονη ακτιβίστρια.
Μια ταινία για το «έμφυλο απάρτχαιντ» των Ταλιμπάν
Η ακτιβίστρια που γεννήθηκε στο Πακιστάν και έγινε το νεότερο άτομο που κέρδισε ποτέ Νόμπελ Ειρήνης, είναι εκτελεστική παραγωγός της επερχόμενης ταινίας Bread & Roses, η οποία καταγράφει τις ζωές τριών Αφγανών γυναικών που ζουν υπό το καθεστώς των Ταλιμπάν.
Το ντοκιμαντέρ ακολουθεί τη Zahra, μια οδοντίατρο που αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την πρακτική της, την ακτιβίστρια Taranom, που δραπετεύει στα σύνορα, και τη δημόσια υπάλληλο Sharifa, που χάνει τη δουλειά και την ανεξαρτησία της. Ωστόσο, η ταινία δεν αφορά μόνο τις ιστορίες τριών γυναικών, δηλώνει η Malala.
«Αφορά 20 εκατομμύρια Αφγανές γυναίκες και κορίτσια, των οποίων οι ιστορίες μπορεί να μη φτάσουν ποτέ στις οθόνες μας». Το Bread & Roses σκηνοθετήθηκε από την Αφγανή κινηματογραφίστρια Sahra Mani και στην παραγωγή συμμετείχε επίσης η Αμερικανίδα ηθοποιός Jennifer Lawrence.
Η Sahra Mani μίλησε στο Asian Network για την αποστολή της να «διηγηθεί την ιστορία ενός έθνους υπό τη δικτατορία των Ταλιμπάν». «Πώς, με αργό αλλά σταθερό τρόπο, αφαιρέθηκαν όλα τα δικαιώματα».
Σήμερα, οι γυναίκες δεν επιτρέπεται καν να τραγουδούν… η κατάσταση γίνεται ολοένα και πιο δύσκολη.
Η Sahra κατάφερε να διαφύγει από το Αφγανιστάν μετά την κατάρρευση της κυβέρνησης που υποστηριζόταν από τις ΗΠΑ, τον Αύγουστο του 2021, αλλά συνέχισε να επικοινωνεί με γυναίκες που παρέμειναν στη χώρα. Αυτές της έστελναν βίντεο τα οποία συγκέντρωσε και αρχειοθέτησε.
«Ήταν πολύ σημαντικό να βρούμε νέες, μορφωμένες γυναίκες, με ταλέντο, που ήταν έτοιμες να προσφέρουν στην κοινωνία», λέει η Sahra. Παρόλο που η ταινία δεν έχει κυκλοφορήσει ακόμα, πιστεύει πως η κατάσταση στο Αφγανιστάν έχει ήδη επιδεινωθεί τόσο που αν ξεκινούσε την παραγωγή σήμερα, θα ήταν αδύνατο να γίνει. «Τότε, οι γυναίκες μπορούσαν ακόμα να βγαίνουν έξω και να διαδηλώνουν», λέει. «Σήμερα, οι γυναίκες δεν επιτρέπεται καν να τραγουδούν… η κατάσταση γίνεται ολοένα και πιο δύσκολη».
Τα πρώτα πλάνα δείχνουν γυναίκες σε διαδηλώσεις που συνέχιζαν να τραβούν βίντεο ακόμα και μετά τη σύλληψή τους από τους Ταλιμπάν. Η Sahra λέει ότι το έργο έγινε δυσκολότερο με τον χρόνο, καθώς τα δικαιώματα των γυναικών περιορίζονταν όλο και περισσότερο. «Ήταν μεγάλη μας τιμή που αυτές οι γυναίκες μας εμπιστεύτηκαν να μοιραστούμε τις ιστορίες τους», λέει.
«Ήταν επίσης πολύ σημαντικό για εμάς να προτάξουμε την ασφάλειά τους [...] Αλλά όταν έβγαιναν στον δρόμο για να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους, δεν το έκαναν για το ντοκιμαντέρ. Το έκαναν για τη δική τους ζωή, για τη δική τους ελευθερία».
Οι Αφγανές συνεχίζουν να αντιστέκονται
Η Malala τονίζει πως για τις γυναίκες στο Αφγανιστάν «η αντίσταση είναι εξαιρετικά δύσκολη». «Παρ' όλες αυτές τις προκλήσεις, βγαίνουν στους δρόμους και ρισκάρουν τις ζωές τους, ελπίζοντας για έναν καλύτερο κόσμο για τις ίδιες», λέει.
Όλες οι γυναίκες που παρουσιάζονται στην ταινία, δεν ζουν πλέον στο Αφγανιστάν, και η Sahra μαζί με τη Malala ελπίζουν πως το ντοκιμαντέρ θα ευαισθητοποιήσει για τις δυσκολίες που βιώνουν οι γυναίκες που παραμένουν. «Κάνουν ό,τι μπορούν για να αγωνιστούν για τα δικαιώματά τους, για να ακουστούν οι φωνές τους. Ρισκάρουν πάρα πολλά. Είναι η δική μας στιγμή να γίνουμε αδελφές τους και να τις υποστηρίξουμε» εξηγεί η Malala. Η 27χρονη ελπίζει επίσης πως το ντοκιμαντέρ θα ασκήσει περισσότερη διεθνή πίεση στους Ταλιμπάν για την αποκατάσταση των δικαιωμάτων των γυναικών.
«Ήμουν εντελώς σοκαρισμένη όταν είδα την πραγματικότητα της ανάληψης της εξουσίας από τους Ταλιμπάν», λέει. «Πρέπει πραγματικά να αναρωτηθούμε τι είδους συστήματα έχουμε δημιουργήσει για να εγγυηθούμε την προστασία των γυναικών στο Αφγανιστάν αλλά και αλλού». Παρόλο που το Bread & Roses αναδεικνύει ιστορίες απώλειας και καταπίεσης, είναι επίσης μια ταινία για την ανθεκτικότητα και την ελπίδα.
«Υπάρχουν τόσα πολλά που μπορούμε να μάθουμε από το θάρρος και τη γενναιότητα αυτών των Αφγανών γυναικών. Αν αυτές δεν φοβούνται, αν δεν χάνουν το θάρρος τους να σταθούν απέναντι στους Ταλιμπάν, πρέπει να μάθουμε από αυτές και να σταθούμε αλληλέγγυοι» λέει η ακτιβίστρια.
Ο τίτλος της ταινίας εμπνεύστηκε από μια αφγανική παροιμία. «Το ψωμί είναι σύμβολο ελευθερίας, το να βγάζεις χρήματα και να στηρίζεις την οικογένεια», λέει η Sahra. «Υπάρχει μια παροιμία στη γλώσσα μου που λέει ότι αυτός που σου δίνει ψωμί είναι αυτός που σου δίνει εντολές. Οπότε, αν βρίσκεις το ψωμί σου, σημαίνει πως εσύ είσαι το αφεντικό του εαυτού σου».
Αυτό είναι ακριβώς το μέλλον που ελπίζει να δει για τις γυναίκες του Αφγανιστάν, και, βασισμένη σε όσα έχει δει, πιστεύει πως κάποια στιγμή θα το επιτύχουν. «Οι γυναίκες στο Αφγανιστάν συνεχώς αλλάζουν τακτική. Συνεχώς ψάχνουν νέους τρόπους να συνεχίσουν τον αγώνα. Ήταν έτοιμες να ξαναχτίσουν τη χώρα, αλλά τώρα πρέπει να κάθονται στο σπίτι και να μην κάνουν σχεδόν τίποτα».
Το ντοκιμαντέρ προβλήθηκε στο Φεστιβάλ των Καννων και θα κάνει πρεμιέρα στο Apple+ στις 22 Νοεμβρίου.
