17 Κλωστές: Ο συγγραφέας, Πάνος Δημάκης μάς ξεναγεί στα μέρη όπου έγινε η συγκλονιστική σφαγή το 1909

Kύθηρα. Όλοι τα ψάχνουν εδώ και 2.000 χρόνια. Ένας παράδεισος τόσο κοντινός και τόσο μακρινός... Τα Κύθηρα είναι μια παγκόσμια ιδέα, το όνειρο που επιζητείς διακαώς να φτάσεις, η προσωποποίηση του εφικτού που γίνεται ανέφικτο. Το 1973 κυκλοφόρησε ένα τραγούδι από τον Γιώργο Κατσαρό, με ερμηνευτές τον Δημήτρη Μητροπάνο και τη Χριστιάνα, μια μεγάλη επιτυχία που έλεγε «Κάτσε στην πέτρα του γιαλού, βάλε το χέρι αντήλιο, πάρε μια χούφτα θάλασσα, πάρε μια χούφτα ήλιο και πλύνε μου το πρόσωπο...».

Το άσμα είναι φυσικά το «Τα Κύθηρα ποτέ δεν θα τα βρούμε». Δεν είναι τυχαίο που μέσα στην τριάδα των αγαπημένων μου νησιών βρίσκονται δύο που είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τα μυθολογικά ταξίδια, κυρίως εκείνα προς την ανακάλυψη του εαυτού μας: τα Κύθηρα και η Ιθάκη. Οι χώροι όπου εκτυλίσσονται το πρώτο και το τρίτο μου μυθιστόρημα, οι «Δεκαεπτά Κλωστές» και ο «Ποσειδών» αντίστοιχα.

Φωτογραφία: Δομνίκη Μητροπούλου

Πρωτοπήγα στο νησί το 2012. Κάτι μου έλεγε μέσα μου ότι θα το λατρέψω – λίγο τα διαβάσματά μου, λίγο οι εμπειρίες των φίλων που το είχαν ήδη επισκεφθεί. Αμέσως ένιωσα ότι ο τόπος θα γίνει δικός μου. Αυτοί που με γνωρίζουν καλά ξέρουν ότι δεν αφήνω πέτρα ασήκωτη όπου πάω, και, πράγματι, μέσα σε επτά ημέρες είχα ανακαλύψει τόπους μαγικούς. Δώδεκα χρόνια και επτά ταξίδια μετά, συνεχίζω να ανακαλύπτω αυτήν τη μικρομέγαλη πλωτή γη. Εδώ όπου γεννήθηκε η Αφροδίτη από τα κύματα. Όταν πας στην Παλαιόπολη, εκεί όπου υπήρχε το ιερό της, μπροστά στην ομώνυμη απέραντη παραλία, καταλαβαίνεις γιατί η θεά επέλεξε να φυτρώσει εδώ, ανάμεσα σε δύο πελάγη. Δύση και Ανατολή. Μου αρέσουν τα σταυροδρόμια. Είναι γεμάτα ανέμους. Καθένας τους πνέει διαφορετικά και πλουτίζει τον ορίζοντα.

Τότε, το 2012, πρωτοείδα τα μεγαλειώδη κάστρα της Χώρας, της Παλαιόχωρας και του Μυλοποτάμου, ποτισμένα με τη σκόνη που αφήνει ο χρόνος. Η σκόνη μπορεί να τραγουδήσει πολλά τραγούδια, αν σκύψεις να αφουγκραστείς τον ήχο της. Είδα αρκετά από τα πάμπολλα χωριά των Κυθήρων. Άλλα είναι ζωντανά και πολύβουα, όπως η Χώρα, το Λιβάδι και ο Ποταμός, και άλλα απολιθώματα του Μεσαίωνα, σαν πέτρινες γραμμές πάνω στις ράχες των βουνών και μέσα στις ζεστές κοιλάδες. Κάθε φορά εξερευνώ και νέα, όπως το 2018, όταν επισκέφθηκα ένα μικρό οικισμό με το εξόχως θερινό όνομα Καλοκαιρινές, στο δρόμο για το μεγάλο προσκύνημα της Παναγίας της Μυρτιδιώτισσας.

Μια συστάδα λευκών σπιτιών πάνω στην πλάτη ενός λόφου, με ένα μοναδικό δρόμο να τα κρατά χωρισμένα στις δύο πλευρές. Στην άκρη του χωριού, μια εκκλησία διαφεντεύει το χώρο, ο Άγιος Σπυρίδων. Μία ώρα αφότου την είχα πρωτοδεί, θα μάθαινα ότι είναι ένας από τους πιο τραγικούς ναούς στην ιστορία της Ελλάδας.

Στην άκρη του χωριού, σε ένα δίπατο παμπάλαιο σπίτι, με υποδέχθηκε η οικογένεια μιας φίλης μου. Το πρωινό που μου πρόσφεραν εν είδει brunch ήταν χαρακτηριστικό του νησιού. Σε πολλά δεν διέφερε από αυτά που βρίσκεις σε ένα τυπικό ελληνικό σπίτι, με κύρια διαφορά όμως τα ξακουστά λαδοκούλουρα. Σπάνια ένα έδεσμα με έχει φορτώσει με τόσες τύψεις, απλούστατα επειδή δεν ξέρω πώς να σταματήσω να τα καταβροχθίζω. Μεταξύ τυρού και αχλαδίου –η φράση το λέει, δεν υπήρχαν αχλάδια στο τραπέζι–, με τη φυσική περιέργειά μου για τα πάντα, άρχισα να ρωτώ για το χωριό. Οι του σπιτιού με ενημέρωσαν ότι είχε γίνει ένα φονικό που ίσως όμοιό του δεν υπήρχε στο νησί. Αποδείχθηκε ότι όμοιό του δεν είχε υπάρξει ποτέ στα ελληνικά χρονικά. Η κοπέλα στο κάδρο πίσω μου, μια ευειδής νέα γύρω στα 25 με ένα μαντίλι στο κεφάλι, ήταν η γιαγιά της κυρίας Διαμάντας, που μου εξιστορούσε το περιστατικό. Η μάνα της κοπέλας είχε σφαχτεί ανελέητα το 1909 στο απέναντι σπίτι. Στην ίδια ακριβώς στοά που έτυχε να γυρίσω μία από τις δύο σκηνές μου ως «ηθοποιού» στη σειρά «17 Κλωστές».

Η αφήγηση ήταν συναρπαστική και φρικτή την ίδια στιγμή. Όταν, δε, με έβγαλαν στη βεράντα για να δω το δρόμο όπου είχε εκτυλιχθεί το δράμα με τον Λαγωνάρη να σκοτώνει τόσους αθώους ανθρώπους, αμέσως γεννήθηκαν μέσα μου ιδέες και σκέψεις οι οποίες τις επόμενες εβδομάδες έγιναν τόσο δυνατές που μου γέννησαν την ανάγκη να τις καταγράψω στο χαρτί, παρόλο που θα ήταν η πρώτη μου συγγραφική απόπειρα. Σκέψεις για το πώς μια κοινωνία δημιουργεί τέρατα και μετά τα κατηγορεί ότι έγιναν θηρία, σκέψεις για το πώς η κοινωνική ηθική ενίοτε καταστρέφει τους ανθρώπους, για την τοξικότητα του κουτσομπολιού και την έλλειψη ενσυναίσθησης, για την ελεύθερη βούληση αλλά και για τη μοίρα.

Ένα μήνα μετά, τον Σεπτέμβριο, ξεκίνησα να κάνω την έρευνά μου για την υπόθεση. Τιτάνιο έργο για ένα γεγονός που είχε συμβεί πάνω από έναν αιώνα πριν. Έψαξα στα ψηφιοποιημένα αρχεία της Βουλής των Ελλήνων και εκεί βρήκα πολύτιμα άρθρα, έστω και μικρά, που φώτισαν κάπως την υπόθεση. Μαζί με προφορικές μαρτυρίες των απογόνων των πρωταγωνιστών, και όχι μόνο, και μετά από ενδελεχή έρευνα για την εποχή εκείνη στα Κύθηρα, το βιβλίο εκδόθηκε τον Ιούλιο του 2020. Προσπάθησα να αναπλάσω εκείνο τον κόσμο: τι έτρωγαν, πώς μιλούσαν, πώς διασκέδαζαν, τι καλλιεργούσαν, πώς ήταν τα σπίτια τους, πώς ντύνονταν.

Έφτιαξα χαρακτήρες –ακόμα και βασικούς, όπως η Άννα– που δεν υπήρξαν ποτέ, αλλά ήταν το όχημα για να μιλήσω για τις ιδέες που προανέφερα. Λίγες ημέρες μετά την έκδοση, ο αγαπημένος πια φίλος Πάνος Καλλίγερος, ο βιβλιοπώλης στο Λιβάδι, ανακάλυψε το βιβλίο και, βλέποντας τη Μιρέλλα Παπαοικονόμου να περνά έξω από το μαγαζί του, της είπε ότι έπρεπε να το διαβάσει οπωσδήποτε. Όπερ και εγένετο. Τρεις εβδομάδες μετά, έπινα καφέ μαζί της στην κεντρική πλατεία της Χώρας, όπου με τεράστια χαρά μού εκδήλωσε το ενδιαφέρον της να μετατρέψει το βιβλίο σε σενάριο.

Κι έτσι ξεκίνησε το υπέροχο ταξίδι χρόνων που κατέληξε στη σειρά φέτος το χειμώνα. Ατέλειωτες συζητήσεις στο σαλόνι της Μιρέλλας, με ζεστό καφέ και τους χαρακτήρες να ίπτανται γύρω μας. Το αγάπησε το βιβλίο όσο κι εγώ και μετέδωσε την αγάπη της και στην εταιρεία παραγωγής. Το σενάριο ζωντάνεψε την εποχή και τα συναισθήματα – και ύστερα ήρθαν ο Σωτήρης Τσαφούλιας και οι εξαίσιοι ηθοποιοί και έφτιαξαν αυτήν τη σειρά που με συγκινεί με το αποτέλεσμά της. Φοβερή εμπειρία ήταν οι δύο εβδομάδες που πέρασα στα γυρίσματα στο νησί. Να βλέπεις τους χαρακτήρες σου να παίρνουν σάρκα και οστά στα ίδια μέρη όπου έζησαν οι πραγματικοί ήρωες.

Φωτογραφία: Δομνίκη Μητροπούλου

Σε μέρη που δεν χρειάστηκαν φτιασίδωμα αφού είναι απαράλλαχτα μες στις δεκαετίες. Οι πέτρες αναστήθηκαν, τα στάχυα ανέμισαν, τα κεριά στις εκκλησίες τρεμόπαιξαν ξανά. Αν έπρεπε να διαλέξω κάποιες στιγμές στα Κύθηρα, θα στεκόμουν σε τόσες που δεν ξέρω κι εγώ πώς να τις ξεχωρίσω. Σίγουρα στη βόλτα στη Χύτρα, το νησάκι απέναντι από το Κάστρο της Χώρας με τη μεγαλειώδη σπηλιά στο πίσω μέρος που, όταν τη χτυπούν οι ακτίνες του δύοντος ήλιου, μεταμορφώνεται σε μια πανδαισία χρωμάτων, μέσα κι έξω από το νερό. Στο ίδιο νησάκι όπου φυτρώνει η σεμπρεβίβα, το κίτρινο λουλούδι που μοιάζει αποξηραμένο και κοσμεί κάθε γωνιά των Κυθήρων ως άτυπο σύμβολό τους.

Στη βόλτα στο Κάστρο της Χώρας με ξεναγό την αγαπημένη μου Ελένη Χάρου, την Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ των Κυθήρων, όπως την αποκαλώ εγώ. Αυτή κι αν είναι σύμβολο για το νησί! Αλλά και στην περιδιάβαση στο βυζαντινό κόσμο της Παλαιόχωρας και του Μέσα Μπούργκου, με τους αγίους να κοιτάζουν απορημένοι από τους μισογκρεμισμένους τοίχους των εκκλησιών. Παντού ζει το Βυζάντιο, παντού κρυφογελά η Βενετία, ακόμα και στα επώνυμα πολλών κατοίκων. Στα νεοκλασικίζοντα σπίτια του Ποταμού, στα λαβυρινθώδη στενά των Αρωνιαδίκων που στέκουν εκεί πεντακόσια χρόνια, στο μεγαλύτερο πέτρινο γεφύρι της Ελλάδας, το Κατούνι, που πρωταγωνιστεί και μιλά στις «Δεκαεπτά Κλωστές», στους καταρράκτες της Φόνισσας στον Μυλοπόταμο. Δεν μπορώ να ξεχάσω το πανηγύρι στα Φράτσια, τη ραγισμένη εκκλησία στα Μητάτα, όπου τρως με θέα μια κοιλάδα σαν Τοσκάνη από κάτω, το φαράγγι της Κακιάς Λαγκάδας, που καταλήγει σε μια λίμνη, με τη δροσερή θάλασσα μόλις 15 μέτρα μακριά.

Δεν ξεχνιέται ούτε το φρέσκο ψάρι στον Αβλέμονα, το μακράν πιο κυκλαδίτικο χωριό του νησιού με το μικρό όρμο σαν πισίνα που κάθε Μεγάλη Παρασκευή γεμίζει φαναράκια που επιπλέουν στο νερό. Ούτε τα παξιμάδια που φτιάχνουν στον Καραβά, το κεφαλοχώρι του βορρά, το μέρος που αντικρίζει την Πελοπόννησο και είναι φτιαγμένο έτσι ώστε να θυμίζει τη μεγάλη χερσόνησο-μάνα των Κυθήρων απέναντι. Μου αρέσει να τρώω μια πάστα μύλου με αμύγδαλο μαζί με τον καφέ μου αγναντεύοντας το οροπέδιο του νησιού, που είναι σαν να υψώθηκε απότομα μέσα από τη Μεσόγειο. Να σιγοπίνω τη φατουράδα, ένα λικέρ όπου βασιλεύει η κανέλα, ειδικά εκείνη που μου δίνουν οι ντόπιοι, καθώς πέφτει η προβέντζα, αυτή η ιδιόμορφη ομίχλη που χαρακτηρίζει το νησί ακόμα και το καλοκαίρι.

Το τρομερό συμβάν που αποτέλεσε αφορμή για το βιβλίο έγινε πριν από έναν αιώνα στο χωριό Καλοκαιρινές.

Κι αν μιλήσουμε για τη θαλάσσια δαντέλα που τα περικλείει, τα Κύθηρα έχουν μια πληθώρα παραλιών. Το Καλάμι όπου κατεβαίνεις με σκοινί στη θάλασσα, στο βυθό της οποίας κοιμούνται δύο κανόνια που ξέμειναν εκεί μετά από ναυάγιο. Το Καλαδί με τη διπλή παραλία που χωρίζεται από τον αυτοκρατορικό της βράχο. Ο Χαλκός όπου ο ήλιος λάμπει σαν χρυσός πάνω στα βράχια. Η Πράσινη Λίμνη στον Λιμνιώνα που με τα σμαραγδένια νερά της σε ανταμείβει για τον ποδαρόδρομο πάνω στα κοφτερά βράχια. Το Τσιρίγο δεν είναι μόνο μεσαιωνικά χωριά, πευκοδάση, μοναστήρια, φαράγγια και παραλίες με χρυσή άμμο. Είναι οι άνθρωποι κυρίως. Είτε είσαι Τσιριγώτης είτε θέλεις να γίνεις, αυτό το νησί σε κάνει δικό του και ταυτόχρονα πλουτίζει από την πανσπερμία εκείνων που το αγαπούν.

Τα Κύθηρα τα έχω στην καρδιά μου γιατί από παλιά παραδόθηκαν στον ήλιο, στον αγέρα και στην απειθάρχητη θάλασσα. Γιατί, στον κλυδωνιζόμενο κόσμο όπου ζούμε, τα Κύθηρα σου επιτρέπουν να ζήσεις το θαύμα του ταξιδιού, να απλώσεις το χέρι και να αγγίξεις αυτό που προσμένεις. Ακόμα κι αν σου ξεφύγει, πάντα θα το κυνηγάς με τη χαρά της εξερεύνησης – του κόσμου και προπαντός του εαυτού σου.

*Το άρθρο δημοσιεύτηκε αρχικά στην «Ελληνική Κουζίνα».