Θυμάμαι ότι είχα χρησιμοποιήσει και εγώ το tag #JeSuisCharlie στα δικά μου σόσιαλ μίντια – όχι χωρίς αμφιθυμία- όταν το 2015, αν δεν με απατά η μνήμη μου, μπήκαν μέσα στο περιοδικό μουσουλμάνοι που ένιωσαν προσβεβλημένοι από εξώφυλλο για τον προφήτη τους και πυροβόλησαν 12 άτομα του προσωπικού. Ήμουν από εκείν@ που έλεγαν- ως οπαδός του Βολταίρου και του διαφωτισμού- ότι ακόμα και αν διαφωνώ με το χιούμορ του Charlie Hebdo, ακόμα και αν δεν γελάω ούτε καν μειδιώ, οφείλω να προστατεύσω την ελευθερία του λόγου απ’ όπου και αν προέρχεται γιατί έτσι προστατεύω τη δημοκρατία και τα δικαιώματα και των μουσουλμάνων. Και ότι η βία δεν είναι ποτέ η λύση.
Από εκείνη την επίθεση και μετά το γαλλικό σατιρικό περιοδικό Charlie Hebdo και το προκλητικό χιούμορ του, σχεδόν κανονικοποίηθηκαν μέσα στη Γαλλία ή δεν υπέπεσε τουλάχιστον στη δική μου αντίληψη μία «εξαγωγή» εκτός γαλλικών συνόρων της πρόκλησης του ως κάτι που φτάνει στα όρια της βιαιότητας. Άλλωστε όπως γράφει και το ίδιο το περιοδικό στην επίσημη ιστοσελίδα του «το Charlie Hebdo ρίχνει μια αιχμηρή ματιά στην κοινωνία, την οικολογία και τις πολιτικές ειδήσεις: σατιρικές γελοιογραφίες, αρχεία, στήλες και πρωτοσέλιδα κινουμένων σχεδίων». Τι ωραία που τα έγραψαν! Τί ωραία που ακούγεται, ε; Αν δεν ήξερες πόσο αιχμηρή είναι αυτή η ματιά, θα σου περνούσε σχεδόν απαρατήρητη η περιγραφή.
Χθες μία είδηση έκανε το γύρο του Διαδικτύου και είχε πρωταγωνιστή το Charlie Hebdo και ένα εξώφυλλο που ανατριχιάζει τη ραχοκοκαλιά σου γιατί ταπεινώνει αλλη μία φορά, μία γυναίκα που έζησε μια τραγωδία τόσο φρικιαστικά πραγματική που αν ήταν ταινία δε θα γινόταν πιστευτή.
Μιλώ για τη Gisele Pelicot και την υπόθεση του ενορχηστρωμένου από τον σύζυγό της, βιασμού της από δεκάδες άνδρες που συγκλόνισε τη Γαλλία και όλο τον κόσμο. Και ενώ εκείνη έδειξε θάρρος, δύναμη και το πρόσωπό της, δίνοντας ορατότητα σε χιλιάδες κακοποιημένες γυναίκες, και ενώ στη δικαστική αίθουσα εξελίσσεται ακόμα η φριχτή υπόθεση, το αιρετικό περιοδικό Charlie Hebdo έφτιαξε ένα σκίτσο που προκάλεσε -ευτυχώς- την οργή των χρηστών των social media.
Στο σκίτσο απεικονίζεται η Gisele Pelicot γυμνή και ναρκωμένη πάνω σε ένα κρεβάτι, ενώ στην ουρά περιμένουν να την κακοποιήσουν οι βιαστές της. Σε πρώτο πλάνο ο σύζυγός της Ντομινίκ Πελικό, επίσης γυμνός, τραβάει σε βίντεο τους βιασμούς της.
Ο τίτλος του σκίτσου είναι «L’Amour ouf, μια ταινία του Dominique Pelicot» που παραπέμπει στην ομώνυμη ταινία με την Adele Exarchopoulos.
Αφού, μετά από ώρες «ξεπάγωσε» ο εγκέφαλός μου, δεν ξέρω πόσες σκέψεις-απορίες-ερωτήσεις πέρασαν από το μυαλό μου.
Τι νόημα είχε τώρα αυτό; Ποιον προβληματισμό εγείρει αυτό το σκίτσο; Αποσκοπεί κάπου ή είναι απλα μία ανόθευτα βρώμικη πρόκληση; Ποιος θα το αγοράσει αυτό το περιοδικό; Γιατί ο λογαριασμός του περιοδικού στα σόσιαλ μίντια είναι ακόμα ενεργός; Αυτή η «σάτιρα» ποιον πληγώνει τελικά περισσότερο; Τον θύτη ή το θύμα; Μήπως κανονικοποιεί τον βιασμό; Μήπως προσθέτει βία στη βία που υφίστανται χιλιάδες γυναίκες και θηλυκότητες; (Μάλλον τις ξέρουμε τις απαντήσεις, ε;).
Και βέβαια το παγκόσμιο σχεδόν υπαρξιακό ερώτημα που μας κατακλύζει όλ@ πολλά χρόνια τώρα και ακόμα δεν έχουμε δώσει μία κοινωνικά αποδεκτή ααπάντηση: Έχουν το χιούμορ και η σάτιρα όρια;
Και καταρχάς τι είναι χιούμορ; Οι επιστήμονες το βλέπουν ως ένα κομμάτι της φιλοσοφίας γιατί μεταφέρει τους ανθρώπους που ακούνε ένα αστείο στην παράλογη/σουρεαλιστική/αδιανόητη πλευρά ενός γεγονότος και, επομένως, μας χρησιμεύει ως γνώση της πραγματικότητας που ζούμε. Αυτή είναι μια ακαδημαϊκή θέση.
Όμως τα όρια πρέπει να υπάρχουν; Ποιος τα θέτει και ποιος μπορεί να τα ξεπερνά; Είχα ακούσει παλιότερα τον Γιάννη Μπέζο να λέει ότι «η σάτιρα πρέπει να έχει μια ποιητική». Να ένα πρώτο όριο. Ένας «κανόνας».
Από την άλλη λένε ότι η σάτιρα πρέπει να είναι αιχμηρή αλλά να «χτυπάει» ποιους;
Ίσως η απάντηση εν έτει 2024 να είναι ότι η σάτιρα πρέπει να είναι μεν συμπεριληπτική, να μην εξαιρεί καμία κοινωνική ομάδα, μπορεί και κανένα άνθρωπο υπό έναν όρο/όριο: να έχουν κατακτημένα και εδραιωμένα τα κοινωνικά τους δικαιώματα.
Κάποτε ένας φίλος αμερικανός μου είπε χαριτολογώντας ότι «οι λευκοί κάνουμε πλάκα με τους μαύρους και τους λέμε τεμπέληδες και εκείνοι αντίστοιχα μας θεωρούν άχρηστους στο χορό».
Μα αυτό δεν μπορεί να είναι ισότιμη σάτιρα όταν οι μαύροι ακόμα πασχίζουν να βρουν δουλειά, αγωνίζονται για ίσα κοινωνικά δικαιώματα και να αναγνωριστούν ως ίσοι αλλά διαφορετικοί και οι λευκοί, έχοντας ήδη εδραιωμένα δικαιώματα… απλά είναι άρρυθμοι στο χορό. Χαχαχα, πολύ αστείο! Η Κυρία (με κεφαλαίο Κ) Pelicot είχε εδραιωμένα τα δικαιώματα της όταν την βίαζαν; Είχε, και παραβιάστηκαν. Που ακριβώς γελάμε με την αναπαράσταση σε κόμικ; Που ακριβώς προβληματιζόμαστε;
Ίσως η απάντηση εν έτει 2024 να είναι ότι η σάτιρα πρέπει να είναι μεν συμπεριληπτική, να μην εξαιρεί καμία κοινωνική ομάδα, μπορεί και κανένα άνθρωπο υπό έναν όρο/όριο: να έχουν κατακτημένα και εδραιωμένα τα κοινωνικά τους δικαιώματα.
Μία ακόμα παράμετρος είναι ποιος κάνει τη σάτιρα. Γιατί αυτό σημαίνει αυτόματα ότι η προσωπικότητα, η ομάδα που σατιρίζει, διαπνέεται από μία αισθητική, μία ηθική που έχει προσγειωθεί στο εδώ και στο τώρα, στην κοινωνία που επαναδιαμορφώνεται διαρκώς, στα κακώς κείμενα. Ο Σωτήρης Τσαφούλιας είχε πει πολύ επιτυχημένα ομολογούμενως ότι «για μένα η σάτιρα πρέπει να χτυπάει θεσμούς ή τρόπους σκέψης και όχι ανθρώπους και εννοείται ότι η σάτιρα πρέπει να χτυπά κάτι που είναι ψηλότερα από αυτόν που το σατιρίζει. Ο Χάρρυ Κλυνν δεν τα έβαζε με τον περιπτερά, αλλά με πρωθυπουργούς, πάνω από εκείνον. Αν "κατέβαινε", θα τα έβαζε με μια νοοτροπία, π.χ. τη νοοτροπία να χτίζεις πάρκινγκ και να παρκάρεις το αμάξι σου απέξω. Δεν έμπαινε σε πρόσωπα και καταστάσεις».
Ο Τσαφούλιας τα είπε αυτά εξ αφορμής του αποτυχημένου νούμερου που έκανε (όχι που είναι) ο Μάρκος Σεφερλής σε βάρος του νικητή της Eurovision, του Ελβετού Nemo. Και ήταν όντως αποτυχημένο. Εκτός εποχής. Ήταν αστείο της δεκαετίας του '80 που έλεγαν οι γονείς μας και τα ακούγαμε ως παιδιά και γελάγαμε και εμείς σε βάρος κάποιου αδύναμου για να νιώσουμε ισχυροί, κανονικοί. Αυτό σήμερα λέγεται μπούλινγκ. Λέγεται κακοποιητικός λόγος. Λέγεται αμορφωσιά και όσοι γελάνε με τέτοια νούμερα και αυτοί είναι κοινωνικά αμόρφωτοι όσα πτυχία και αν έχουν πάρει.
Η σάτιρα δεν πονάει αυτούς που πονάνε, δεν γελάει με αυτούς που διεκδικούν ακόμα δικαιώματα, δεν ξεπερνάει την ενσυναίσθηση, αντίθετα πρέπει να δημιουργεί ενσυναίσθηση με πρωταγωνιστή το χιούμορ.
Και επειδή τα όρια στο χιούμορ δεν μπαίνουν με το νόμο –σκιάζομαι και μόνον που το γράφω- νομίζω ότι εναπόκειται στην ανθρώπινη ηθική εκείνων που κάνουν σάτιρα και εκείνων που γελάνε με αυτή του να μην κακοποιούνται άνθρωποι στο όνομα ενός- ανήθικου και ενσυναισθητικά αόρατου- προβληματισμού.
Κυρία Πελικό, ως άνθρωπος και ως γυναίκα, σας ζητώ συγγνώμη… Γιατί το Charlie Hebdo δε θα το κάνει. Και αυτό πονάει όσο και ο βιασμός.
Υ.Γ. Φυσικά και δεν αναπαράγουμε και δεν αναδημοσιεύουμε το εξώφυλλο του περιοδικού. Η οργή μας δεν πρέπει να τους κάνει διαφήμιση.
