Μπορεί να επιβιώσει η Ευρωπαϊκή Ενωση;

Επειτα από χρόνια κατακερματισμού και αυξανόμενων εντάσεων, η Ευρωπαϊκή Ενωση κινδυνεύει να απολέσει μερικά από τα πιο σημαντικά στοιχεία της: την ειρήνη, την ευημερία, την ελευθερία μετακίνησης και αξίες όπως η ανοχή, η δεκτικότητα και η ενότητα. Θα ενωθούν εγκαίρως οι Ευρωπαίοι για να τα διασώσουν όλα αυτά;

Ο κίνδυνος με τον οποίο βρίσκεται αντιμέτωπη η ΕΕ κατέστη απόλυτα εμφανής τον περασμένο Ιούνιο, όταν η Βρετανία ψήφισε υπέρ της αποχώρησής της από την ΕΕ, ενώ η εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ στην προεδρία των ΗΠΑ επιδείνωσε την κατάσταση. Οι ΗΠΑ, ο πιο στενός και ισχυρός σύμμαχος της Ευρώπης –ήτοι ένας σημαντικός εταίρος στον τομέα της ασφάλειας και θιασώτης των ίδιων κοινών αξιών -, ακολουθούν πλέον μια εντελώς διαφορετική πορεία, απειλώντας να εγκαταλείψουν την κλονισμένη και διαιρεμένη Ευρώπη σε έναν σκληρό κόσμο που επιθυμεί τη διάλυσή της.

Αυτό μπορεί να ακούγεται υπερβολικό. Αρκετοί πολιτικοί στις ΗΠΑ παραμένουν πεπεισμένοι ότι η αμερικανική εξωτερική πολιτική θα καθοριστεί από τα πιο νηφάλια στελέχη της κυβέρνησης Τραμπ, όπως ο υπουργός Αμυνας Τζέιμς Μάτις και ο υπουργός Εξωτερικών Ρεξ Τίλερσον.

«Μην ανησυχείτε», δηλώνουν, «το χειρότερο δεν θα συμβεί». Αλλά, με βάση την εμπειρία μου, αυτοί που μετράνε πραγματικά είναι όσοι έχουν την προσοχή του προέδρου. Και έως σήμερα όλα δείχνουν ότι οι πολιτικές του Τραμπ καθορίζονται από τα πρόσωπα του στενού του κύκλου. Ολες οι ανακοινώσεις και όλα τα διατάγματά του κατά τη διάρκεια των πρώτων εβδομάδων στην προεδρία, εκφράζουν μία και μοναδική ιδεολογική προοπτική: εκείνη που εδώ και καιρό ενστερνίζεται ο επικεφαλής στρατηγικού σχεδιασμού του Λευκού Οίκου Στιβ Μπάνον, ένας ακραίος εθνικιστής, οπαδός του ιταλού φασίστα φιλοσόφου Τζούλιους Εβολα και ηγετική φυσιογνωμία, εδώ και καιρό, της αμερικανικής «εναλλακτικής Δεξιάς» (alt-right), των υποστηρικτών της ανωτερότητας της λευκής φυλής.

Το πρόβλημα για την ΕΕ δεν είναι πλέον η αδιαφορία, το κυριότερο από τα αρνητικά στοιχεία που σημάδεψαν τη στάση του Μπαράκ Ομπάμα προς την Ευρώπη, αλλά η απόλυτη εχθρότητα. Η επιδοκιμασία του Brexit από τον Τραμπ και η υποτιμητική του αναφορά στην «κοινοπραξία» της Ευρώπης κατά την εμφάνισή του με τη βρετανίδα πρωθυπουργό Τερέζα Μέι αποτελούν εκφράσεις αυτής της εχθρότητας. Πλέον η Ευρώπη βρίσκεται εγκλωβισμένη ανάμεσα στις ΗΠΑ και στη Ρωσία που επιθυμούν τη διαίρεσή της. Πώς μπορούμε να αντιδράσουμε εμείς οι Ευρωπαίοι;

Μια επιλογή είναι να ενδώσουμε στον Τραμπ. Οπως έκανε η Τερέζα Μέι κατά την επίσκεψή της στην Ουάσιγκτον, όταν στεκόταν σιωπηλή καθώς ο αμερικανός πρόεδρος δήλωνε υπέρ των βασανιστηρίων. Αλλά για την Ευρώπη ένας τέτοιος κατευνασμός του Τραμπ θα ήταν κάθε άλλο παρά επωφελής. Είναι οι αξίες μας, όχι τα σύνορά μας, αυτές που μας καθορίζουν. Δεν έχει νόημα να τις εγκαταλείψουμε, ειδικά για να κερδίσουμε την εύνοια ενός ηγέτη ο οποίος έχει αποδείξει ότι είναι παρορμητικός και απόλυτα αναξιόπιστος.

Μια άλλη επιλογή είναι να βρούμε έναν νέο σωτήρα –ενδεχομένως μια χώρα όπως η Κίνα, η οποία όχι μόνο διαθέτει μια πολύ ισχυρή, ανάλογη με εκείνη της Αμερικής, οικονομία αλλά έχει καταφέρει να τραβήξει και την προσοχή όλων το τελευταίο διάστημα εξαιτίας του προέδρου της, ο οποίος υπερασπίζεται με σθένος την παγκοσμιοποίηση. Αλλά θα πρέπει να προστατευτούμε από τους ψευτο-μεσσίες. Το όραμα για την παγκόσμια τάξη πραγμάτων που προωθείται από την Κίνα, επικεντρώνεται σχεδόν αποκλειστικά στις οικονομικές σχέσεις. Αλλά η ανθρωπότητα παραμένει ενωμένη χάρη σε μια αίσθηση κοινού σκοπού, και όχι μόνον εξαιτίας της λειτουργίας της αγοράς. Διαφορετικά, η ενιαία αγορά της ΕΕ θα επαρκούσε για την προστασία της Ενωσης από όλα όσα σήμερα απειλούν την ύπαρξή της.

Η τρίτη επιλογή –και η μόνη βιώσιμη για την ΕΕ –είναι η αυτάρκεια και η αυτοδιάθεση. Μόνο μέσω της ενίσχυσης των δικών της θέσεων στη διεθνή σκηνή μπορεί η Ευρώπη να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά την ανερμάτιστη στάση της Αμερικής προς τους συμμάχους της. Η ΕΕ πρέπει να επιβεβαιώσει και να προωθήσει τις αξίες –τη δεκτικότητα, τα ανθρώπινα δικαιώματα, τη γνώση, το κράτος δικαίου –που τις επέτρεψαν να ανακάμψει, να αναπτυχθεί και να ακμάσει για περισσότερο από επτά δεκαετίες.

Αλλά για να συμβεί αυτό είναι απαραίτητα και τα έργα πέρα από τα λόγια. Και οι όποιες ενέργειες ενδέχεται να είναι δύσκολο να πραγματοποιηθούν κατά τους επόμενους εννέα μήνες εξαιτίας των εθνικών εκλογών στην Ολλανδία, στη Γαλλία και στη Γερμανία. Και θα είναι ακόμη πιο δύσκολο στην περίπτωση που ένας εξτρεμιστής υποψήφιος αναδειχθεί αναπάντεχα νικητής σε κάποια από αυτές. Αλλά εάν ο πολιτικός πυρήνας της Ευρώπης αντέξει, όπως αναμένεται, τότε η ΕΕ θα είναι σε θέση να αντιμετωπίσει τις ολοένα εχθρικότερες εξωτερικές δυνάμεις και να κινηθεί προς το μέλλον με συγκεκριμένο σκοπό.