Ο ομιλητικός μάρτυρας

Στην αρχή απώτερος στόχος του ντοκιμαντέρ «Σιωπηλός μάρτυρας» του Δημήτρη Κουτσιαμπασάκου ήταν μια περιήγηση στην ιστορία της νεότερης Ελλάδας μέσα από την οπτική του εγκλεισμού. Σε ένα μεγάλο μέρος του ντοκιμαντέρ ο ιστός του αφηγηματικού καμβά υφαίνεται από τη μαρτυρία οκτώ ανθρώπων οι οποίοι είτε εργάστηκαν είτε κρατήθηκαν στη φυλακή σε διαφορετικές περιόδους ανάμεσα στο 1947 και στο 2006. Στην πορεία όμως το ντοκιμαντέρ έμελλε να αποκτήσει πολύ πιο δραματικό χαρακτήρα, έγινε σχεδόν… θρίλερ, με σασπένς ανάλογο της ταινίας «Rear window» του Αλφρεντ Χίτσκοκ, της οποίας τον ελληνικό τίτλο, «Σιωπηλός μάρτυρας», «δανείστηκε» ο Δ. Κουτσιαμπασάκος.

Αυτός άλλωστε είναι ο λόγος που ο υπότιτλος στον «Σιωπηλό μάρτυρα» είναι «Ντοκιμαντέρ σε εξέλιξη», σαν να μην έχει καν τελειώσει ακόμη, παρότι προβάλλεται στο πλαίσιο του 18ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης –Εικόνες του 21ου αιώνα, που πραγματοποιείται από την Παρασκευή 11 ως την Κυριακή 20 Μαρτίου. Στο ίδιο φεστιβάλ που έχει φιλοξενήσει παλαιότερες δημιουργίες του σκηνοθέτης όπως τα εξαιρετικά «Ο μανάβης» και «Ηθοποιοί: Ημερολόγιο σπουδής», που μάλιστα κέρδισαν το Βραβείο Κοινού το 2014. H προβολή της Παρασκευής 18 Μαρτίου στην Αίθουσα Τόνια Μαρκετάκη του Λιμανιού Θεσσαλονίκης στέφθηκε από επιτυχία και το ίδιο προβλέπεται να γίνει σήμερα το μεσημέρι στην Αίθουσα Παύλος Ζάννας του Ολύμπιον στην πλατεία Αριστοτέλους.

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Τα πρόσωπα που επρόκειτο να μιλήσουν στον «Σιωπηλό μάρτυρα» είναι ο πολιτικός κρατούμενος και αγωνιστής της Αντίστασης Αλκιβιάδης Ζαμπακάς, ο ποινικός κρατούμενος Κώστας Σαμαράς, ο πολιτικός κρατούμενος την περίοδο της δικτατορίας Θανάσης Αντωνίου, ο συνταξιούχος σωφρονιστικός υπάλληλος Γιάννης Αγκούμης, ο Βασίλης Ντάφος που υπήρξε ο τελευταίος διευθυντής της φυλακής, μια εκπαιδευτικός, η Εφη Χατζημάνου και η ιστορικός ερευνήτρια Μαρούλα Κλιάφα.

Ολοι αυτοί οι άνθρωποι κλήθηκαν να ξεναγήσουν τον θεατή στο εσωτερικό της φυλακής και να ξαναζωντανέψουν τον μικρόκοσμό της φωτίζοντας παράλληλα έναν μεγαλύτερο κόσμο διότι στα διαφορετικά στρώματα του πλούσιου παλίμψηστου της ιστορίας της φυλακής Τρικάλων αντανακλάται στην ουσία η ιστορία της νεότερης Ελλάδας. Και πράγματι αυτό ακριβώς γίνεται σε ένα μεγάλο τμήμα του ντοκιμαντέρ, την έρευνα του οποίου έκανε η Γλυκερία Πατραμάνη, που συνεργάστηκε με τον Δ. Κουτσιαμπασάκο στο σενάριο. Ο σκηνοθέτης δούλεψε με τον Χάρη Φάρρο στη διεύθυνση φωτογραφίας, τον Βαγγέλη Φάμπα στη μουσική και τον Χρήστο Γιαννακόπουλο στο μοντάζ και τον σχεδιασμό του ήχου

Και ενώ όλοι συμφωνούν ότι η ιστορική μνήμη της φυλακής πρέπει να έχει σημαντική θέση στη νέα λειτουργία της, έχοντας μάλιστα αναπτύξει έναν διάλογο για γενικότερα ζητήματα όπως το ποινικό σύστημα της Ελλάδας, ένα αναπάντεχο γεγονός αναγκάζει τον Δημήτρη Κουτσιαμπασάκο και το συνεργείο του να συνεχίσουν τα γυρίσματα: το φθινόπωρο του 2011 η 19η Εφορεία Αρχαιοτήτων σε έναν τυχαίο έλεγχό της ανακάλυψε πως η παλιά φυλακή Τρικάλων ήταν χτισμένη πάνω σε ένα από τα μεγαλύτερα οθωμανικά λουτρά της Ελλάδας!

Η νέα κατάσταση δημιούργησε αδιέξοδα, ενδεχομένως και εσπευσμένες αποφάσεις. Η κάμερα του σκηνοθέτη ήταν παρούσα. Η Αρχαιολογική Υπηρεσία αποφάσισε να αρχίσει αμέσως τις εργασίες αποκάλυψης του χαμάμ καταστρέφοντας με αυτόν τον τρόπο το κτίριο της φυλακής. Ματαίως η ιστορικός-ερευνήτρια Μαρούλα Κλιάφα προσπάθησε να ανοίξει διάλογο με τους αρχαιολόγους σχετικά με την ιστορική σημασία του κτιρίου της φυλακής.

«Οι εργασίες της Εφορείας επέφεραν μια ολοκληρωτική αλλαγή στη φυσιογνωμία του συγκροτήματος, με αποτέλεσμα τίποτα σχεδόν να μη θυμίζει το παλιό πρόσωπο της φυλακής» λέει ο σκηνοθέτης, που έχει διαπρέψει στον χώρο των ταινιών τεκμηρίωσης με τον «Μανάβη». «Σε ένα από τα τελευταία γυρίσματα που έγιναν τα πρόσωπα του ντοκιμαντέρ επιστρέφουν όλα μαζί στον «τόπο του εγκλήματος». Η περιπλάνησή τους ανάμεσα στους φούρνους, στα υπόκαυστα και στους θαλάμους του χαμάμ παίρνει μια διάσταση τραγική, μοιάζουν να αναζητούν τα ίχνη του παρελθόντος τους στα συντρίμμια».

Εν τω μεταξύ οι εξελίξεις στον χώρο της φυλακής συνεχίζονται. Το καλοκαίρι του 2014 ο Δήμος Τρικάλων εξασφάλισε ευρωπαϊκή χρηματοδότηση για τη μετατροπή της παλιάς φυλακής σε «Μουσείο Τσιτσάνη». Οι εργασίες άρχισαν με πρόβλεψη ολοκλήρωσής τους μέσα στο 2015. «Η κάμερα» λέει ο Κουτσιαμπασάκος «παρούσα και σε αυτό το τελευταίο κατά τα φαινόμενα κεφάλαιο της ταραχώδους και απρόβλεπτης πορείας του ιστορικού αυτού μνημείου των Τρικάλων».

πότε & πού:

Το ντοκιμαντέρ «Σιωπηλός μάρτυρας» προβάλλεται σήμερα, Κυριακή 20 Μαρτίου, στις 13.00, στην Αίθουσα Παύλος Ζάννας – Ολύμπιον.