Ο Σαντιάγο Καλατράβα είναι ο γνωστότερος στο ελληνικό κοινό από τους αρχιτέκτονες-είδωλα της εποχής μας με τα ολυμπιακά έργα και τις εκθέσεις του έργου του και έχει συμβάλει στην αναγνώριση της επώνυμης σύγχρονης αρχιτεκτονικής ως έργου τέχνης στη χώρα μας. Η διεπιστημονική προσέγγιση ήταν ορατή στο πρώιμο έργο που επικεντρώθηκε στην κατασκευή υποστέγων και γεφυρών. Εκεί αναδείχθηκαν εξπρεσιονιστικά τα δομικά στοιχεία με αναφορές το ανθρώπινο σώμα και τον φυσικό κόσμο.
Το έργο του αναγνωρίστηκε ευρύτατα. Ωστόσο διατυπώθηκαν ενστάσεις για καθυστερήσεις και υπερβάσεις κόστους. Περισσότερο σοβαρές ήταν ορισμένες αδυναμίες λειτουργικές, συντήρησης ή πρόωρης φθοράς. Οπως ο ίδιος δήλωσε με αφορμή αυτά τα προβλήματα, στόχος του είναι να δημιουργούνται εμβληματικά έργα που εμπλουτίζουν τις εμπειρίες των χρηστών. Με αυτή την οπτική είναι λογικό να υποθέσουμε ότι ορισμένες αστοχίες προέκυψαν περισσότερο από αναποτελεσματικές διαδικασίες κατασκευής παρά από λάθη σχεδιασμού.
Η αναγέννηση του Αγίου Νικολάου εντάσσεται στο ρυθμιστικό σχέδιο για την περιοχή του «Σημείου Μηδέν» στο Κάτω Μανχάταν μετά την κατάρρευση των Διδύμων Πύργων. Ο σχεδιασμός της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου αποτελεί σημείο αναφοράς για την ορθόδοξη ναοδομία, καθώς ο ναός προγραμματίζεται με ευρύτητα σύλληψης, με τμήμα για διαλογισμό και περισυλλογή, ανοιχτό στο κοινό ανεξάρτητα από θρησκεύματα. Είναι σαφής η τοποθέτηση του Αρχιεπισκόπου Αμερικής Δημητρίου ότι «ο σχεδιασμός του ναού θα πρέπει να είναι σύμφωνος με τις παραδόσεις και το τελετουργικό της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ελλάδος αλλά ταυτόχρονα να αναγνωρίζει το γεγονός ότι ζούμε στον 21ο αιώνα». Ιστορικά οι ορθόδοξοι ναοί εξέφραζαν με καινοτόμες διευθετήσεις όχι μόνο τη μακρόχρονη παράδοση αλλά και το πνεύμα ή τις τεχνολογικές δυνατότητες της εποχής ανέγερσής τους. Είναι πρόσφατη η νεοελληνική εμμονή σε μια αρχιτεκτονικά αδόκιμη αναπαραγωγή της παράδοσης στη ναοδομία, με συνέπεια την πρακτική αδυναμία δημιουργίας νέων τοποσήμων.
Κατά τον Καλατράβα ένα τυπικό πρόβλημα στο Μανχάταν είναι το μέγεθος καθώς δεν διαθέτει πληθώρα κτιρίων μικρής κλίμακας, όπως οι ιστορικές πόλεις, όπου εκεί οι ναοί διακρίνονται. Εδώ, κατά παράδοξο τρόπο, το μέγεθος πρέπει να είναι μικρό για να ξεχωρίζει και με αυτόν τον τρόπο ο νέος ναός μπορεί να συμβάλει στον εξανθρωπισμό της ευρύτερης περιοχής. Η σύνθεση, όπως δηλώνει φιλόδοξα ο αρχιτέκτονας, «αντανακλά ταυτόχρονα την κλασική ελληνική αρχιτεκτονική της Ακρόπολης και τη βυζαντινή αρχιτεκτονική και θα σταθεί ταυτόχρονα ως Παρθενών και Αγία Σοφία. Θα είναι σύμβολο της ανθεκτικότητας της Νέας Υόρκης και του αμερικανικού πνεύματος». Ο διάσημος αρχιτέκτονας επέλεξε τη γνωστή και επικίνδυνη σύζευξη προφανών ελληνοχριστιανικών αναφορών. Με μια σειρά εντυπωσιακών σκίτσων που μορφοποιούν και μετασχηματίζουν σε εκκλησία το ψηφιδωτό με τη Βρεφοκρατούσα Ενθρονη Θεοτόκο της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινούπολης ισχυρίζεται ότι πηγή έμπνευσής του ήταν η απεικόνιση αυτή.
Μια πρώτη κριτική για το δύσκολο εγχείρημα ανανέωσης του ελληνορθόδοξου ναού ξεκινά με τη διαπίστωση ότι η πρόταση Καλατράβα εντάσσεται στο πλαίσιο της αναμενόμενης αντιμετώπισης από έναν αρχιτέκτονα ποπ σταρ που υποκύπτει –ποιητική αδεία –στη γοητεία ελληνορωμαϊκών και βυζαντινών εννοιολογισμών. Ο χρόνος και η υλοποίηση θα δείξουν αν η μεταμοντέρνα οπτική και η εμμονή σε συμμετρίες και μεταφυσικές αναφορές θα δικαιωθούν. Κατά την άποψή μου, οι αναφορές στον Παρθενώνα, στην Αγία Σοφία και στην Ενθρονη Παναγία παραμένουν ευφάνταστες προθέσεις, χωρίς την πνευματικότητα που χαρακτηρίζει το έργο οξυδερκέστερων αρχιτεκτόνων. Επιπλέον σε αυτό το έργο δεν προβάλλεται ο δομικός εξπρεσιονισμός της κατασκευής που χαρακτηρίζει τα περισσότερο πετυχημένα έργα του Καλατράβα τα οποία αξιοποιούν τις διεπιστημονικές του γνώσεις ως μηχανικού, αρχιτέκτονα και γλύπτη.
Ωστόσο το έργο μπορεί να λειτουργήσει ως τοπόσημο με διπλή έννοια. Προβάλλει τις αξίες της ελληνορθόδοξης παράδοσης, με την ευρύτερη πολιτισμική έννοια στον ιδιαίτερο τόπο του «Σημείου Μηδέν». Σηματοδοτεί την αναγκαία αναγνώριση του γεγονότος ότι ζούμε στον 21ο αιώνα. Η διεύρυνση του σχεδιασμού προκύπτει από την ανοιχτή σχέση με την ευρύτερη κοινότητα του Κάτω Μανχάταν αλλά και τον λειτουργικό εμπλουτισμό των χώρων. Το πνεύμα ανεκτικότητας εντάσσεται στα διαχρονικά χαρακτηριστικά της οικουμενικής ορθόδοξης προσέγγισης που αναβιώνουν στον ναό του Αγίου Νικολάου της Νέας Υόρκης.
πότε & πού:

Η έκθεση «Santiago Calatrava. Η αναγέννηση του ναού του Αγίου Νικολάου στο Σημείο Μηδέν» παρουσιάζεται στο Τελλόγλειο Ιδρυμα Τεχνών του ΑΠΘ ως τις 20 Δεκεμβρίου 2015.

Ο κ. Νίκος Καλογήρου είναι καθηγητής Αρχιτεκτονικής και πρόεδρος του Τμήματος Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ