Οι κρίσεις γεννούν λύσεις (μέρος γ’)

«Ποια είναι η μεγαλύτερη εφεύρεση του ανθρώπου;» συνηθίζουν να ρωτούν οι οικονομολόγοι όταν δέχονται κριτική από άλλους επιστήμονες. «Μα φυσικά το χρήμα» απαντούν οι ίδιοι αυτάρεσκα. «Χωρίς αυτό καμία από τις δικές σας εφευρέσεις δεν θα είχε φτάσει στα χέρια των πολλών συνανθρώπων μας».

Αν δεχθούμε ότι έχουν δίκιο, μοιάζει αδιανόητο το ακατάρριπτο ανά τους αιώνες «ρεκόρ του εφευρέτη»: οι Ελληνες είναι αδιαφιλονίκητα οι πρώτοι Ευρωπαίοι που βάσισαν την οικονομία τους σε νόμισμα –εδώ και 26 αιώνες –αλλά συνάμα είναι διαρκώς και πρωταθλητές στον υπερδανεισμό και στη χρεοκοπία. Πώς γίνεται τα τόσα παθήματα να μη μας έχουν γίνει μαθήματα;

Σύντομη απάντηση δεν υπάρχει, αλλά υπάρχουν σύντομες περιγραφές «εργαλείων» που εφευρέθηκαν ακριβώς σε εποχές μεγάλης οικονομικής κρίσης. Διαβάστε τες στη συνέχεια και… είθε να μας φωτίσουν.

H «αναδιάρθρωση», που την τελευταία πενταετία μάς ζητείται επίμονα, προκύπτει ως εξαγόμενο των αναλύσεων της οικονομίας μας από τους οικονομολόγους των δανειστών –την περιβόητη τρόικα. Ποιος όμως ήταν ιστορικά ο πρώτος διδάξας την οικονομική ανάλυση;

Το 354 π.Χ. η Αθήνα αντιμετώπιζε τη χρεοκοπία καθώς μάζευε τα κομμάτια της από έναν αιώνα καταστροφικών συρράξεων. Μισόν αιώνα πριν είχαν τελειώσει οι Πελοποννησιακοί Πόλεμοι (431-401 π.Χ.) με τη δική της πανωλεθρία, για να ακολουθηθούν το 395 π.Χ. από τον Κορινθιακό Πόλεμο (Αθήνα, Αργος, Θήβα και Κόρινθος κατά της Σπάρτης) και δύο δεκαετίες μετά από τους πολέμους των Βοιωτών (371 π.Χ., νίκη των Θηβαίων επί των Σπαρτιατών στα Λεύκτρα, 362 π.Χ., δεύτερη νίκη τους στη Μαντινεία). Τώρα, με τον προαιώνιο εχθρό επίσης διαλυμένο, η Αθήνα έψαχνε την προοπτική της αναγέννησης. Αλλά πώς μπορούσε να επιτευχθεί αυτή; Η «κεντρική τράπεζα» της εποχής, το Μαντείο των Δελφών, που είχε προσποριστεί το 10% των λαφύρων των Περσικών Πολέμων, δεν είχε και δεν ήθελε πλέον να χρηματοδοτήσει την όποια ανοικοδόμηση: τα πάμπολλα δάνεια που είχε δώσει τις προηγούμενες δεκαετίες στις αντιμαχόμενες ελληνικές πόλεις δεν μπορούσαν πλέον να εξυπηρετηθούν και είχε υποχρεωθεί να προβεί στο πρώτο κολοσσιαίο «κούρεμα» της Ιστορίας κατά 80%!

Ο Ξενοφών δεν ήταν μόνο ο πρώτος πολεμικός ανταποκριτής αλλά και ο πρώτος οικονομικός αναλυτής

Ο στρατηγός των Αθηναίων Ξενοφών προέβη τότε σε μια πρωτόγνωρη «οικονομική ανάλυση». Το σχέδιο που παρουσίασε στους συμπολίτες του συμπεριελάμβανε μια αναδιάρθρωση των πόρων της πόλης μαζί με κίνητρα ανάπτυξης που… θα ζήλευε ο Keynes. Οι ρυθμιστικές αρχές της πολιτείας, είπε ο Ξενοφών, έπρεπε να γίνουν λιγότερο γραφειοκρατικές και περισσότερο αποτελεσματικές. Ταυτόχρονα η πόλη έπρεπε να επενδύσει στην αύξηση τόσο των οικιακών όσο και των εμπορικών αποθεμάτων της. Εκτός από την αυτάρκεια που θα έφερναν αυτά τα μέτρα, θα ενθάρρυναν και τις ξένες επενδύσεις.

Αυτά είπε ο Ξενοφών –και τα κατέγραψε πολύ ωραία στο βιβλίο του «The Rise and Fall of Classical Greece» ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Stanford, Josiah Ober (https://press.princeton.edu/titles/10423.html) –αλλά η μοίρα είχε ήδη αποφασίσει διαφορετικά για την Αθήνα: την ίδια εκείνη χρονιά ο Φίλιππος Β’ κατακτούσε την τελευταία αποικία των Αθηναίων στη Μακεδονία, τη Μεθώνη, και έστρεφε τις σάρισες των φαλαγγών του προς τον Νότο.

Η μεγαλύτερη ειρωνεία της τωρινής «διάσωσής» μας από τους ευρωπαίους εταίρους με το τρίτο και επαχθέστερο Μνημόνιο είναι ότι αυτή συντελείται με «χρήματα του αέρα». Τι εννοούμε; Οτι έπειτα από χρόνια πεισματικής άρνησης η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα πλέον έχει υιοθετήσει το εργαλείο των Αμερικανών, τη λεγόμενη «ποσοτική χαλάρωση της οικονομικής πολιτικής» (quantitative easing, αγγλιστί) και… κόβει ανενδοίαστα πληθωριστικό χρήμα. Τεχνικά δεν κάνει ακριβώς αυτό αλλά κάτι πιο κομψό, διότι η Συνθήκη του Μάαστριχτ δεν επιτρέπει στα κράτη-μέλη της ΕΕ να χρηματοδοτούν τα δημόσια χρέη τους τυπώνοντας νέο χρήμα. Οπότε στην πράξη τα ιδρύματα και οι οργανισμοί των δανειζομένων κρατών πωλούν στην κεντρική τράπεζα ομόλογα, τα οποία εκείνη αγοράζει με αντίτιμο «νέο χρήμα». Το ερώτημα είναι πότε ακριβώς και πώς εφευρέθηκε αυτό το κόλπο αύξησης της προσφοράς χρήματος;

Το έτος 33 μ.Χ. έμεινε χαραγμένο στην ανθρώπινη ιστορία διότι εκείνη τη χρονιά θεωρείται ότι σταυρώθηκε ο Ιησούς. Ελάχιστοι σημειώνουν ότι την ίδια εκείνη χρονιά η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία κόντεψε να χρεοκοπήσει. Το θέμα –όπως περιέγραψε ο Τάκιτος (Ann. VI, 16-17) –ξεκίνησε από τη σύμπτωση κάποιων «ατυχημάτων»: ο έμπορος Σεύθης της Αλεξάνδρειας έχασε τρία κατάφορτα με πολύτιμα εμπορεύματα πλοία σε μια θύελλα της Ερυθράς Θάλασσας, οι λιμενεργάτες της Φοινίκης στασίασαν λόγω της βαναυσότητας των αφεντικών τους και οι Γαλάτες της ΒΔ Γαλλίας –όπου οι ρωμαίοι επιχειρηματίες είχαν επενδύσει ενθουσιωδώς –ξεκίνησαν μία ακόμη εξέγερση (άτιμε… Αστερίξ). Ο αντίκτυπος έφθασε στους δανειστές των προηγουμένων, τους τραπεζίτες της Ρώμης Quintus Maximus και Lucious Vibo, οι οποίοι πτώχευσαν.

Κανονικά μια τέτοια παροδική κρίση δεν θα αρκούσε για να κλονίσει τη «Σοφοκλέους» της Ρώμης, τη Via Sacra (Ιερά Οδός, ελληνιστί). Συνέπεσε όμως με τις κακιές σοδειές αγροτικών προϊόντων όλη τη δεκαετία και με την απαίτηση του αυτοκράτορα Τιβέριου (14-37 μ.Χ.) να εφαρμοστεί εντός 18μήνου ο «νόμος του Καίσαρα». Τι ήταν αυτός ο τελευταίος; Ενας νόμος που είχε θεσπίσει το 49 π.Χ. ο Ιούλιος Καίσαρ και προέβλεπε ότι οι δανειστές (βλ. τραπεζίτες) θα έπρεπε να επενδύουν τα δύο τρίτα των κεφαλαίων τους εντός της ιταλικής χερσονήσου.

Συνολικά οι πτωχεύσεις των πελατών της Μ. Ανατολής, το πάγωμα των επενδυτικών κεφαλαίων της Γαλατίας και η χρονικά πιεστική επιβολή επενδύσεων σε ιταλική γη οδήγησαν σε μια πρωτοφανή κρίση ρευστότητας μεταξύ των τραπεζιτών της Ρώμης. Οι δανειστές πίεσαν με τη σειρά τους ασφυκτικά τους δανεισθέντες να επιστρέψουν τα δανεικά και το επιτόκιο δανεισμού έφθασε στο ζενίθ. Οσοι δανειστές δεν κατάφεραν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις έσπευσαν να ξεπουλήσουν τα ακίνητά τους, με αποτέλεσμα η αξία της γης να πέσει κατακόρυφα. Αλλά και κανείς δεν βιαζόταν πια να αγοράσει καθώς όλοι περίμεναν να αγοράσουν αργότερα κοψοχρονιά. Η έλλειψη ρευστότητας εξαπλώθηκε ταχύτατα και στα άκρα της αυτοκρατορίας, με τραπεζίτες από τη Λυών και την Καρχηδόνα ως την Κόρινθο και το Βυζάντιο να «κατεβάζουν τα ρολά» ο ένας μετά τον άλλον.

Την πρωτοφανή οικονομική κρίση έλυσε ο ίδιος ο αυτοκράτορας με μια κίνηση «μεγαλοσύνης»: ανέστειλε την επιβολή του «νόμου του Καίσαρα» και έβγαλε από το προσωπικό του θησαυροφυλάκιο 100 εκατ. σιστέρτια (γύρω στα 2 δισ. ευρώ σημερινά), τα οποία δάνεισε άτοκα στους τραπεζίτες για τρία χρόνια. Το πού τα βρήκε τόσα χρήματα ο Τιβέριος μην το ρωτάτε: είχε μαδήσει το θησαυροφυλάκιο της Κλεοπάτρας. Το αποτέλεσμα πάντως της πρωτοβουλίας του ήταν να αποτραπεί η πώληση πολλών κτημάτων σε χαμηλές τιμές, να σταματήσει η έλλειψη ρευστότητας και να τελειώσει ο οικονομικός πανικός τόσο γρήγορα όσο άρχισε. Το παράδειγμά του ακολούθησαν οι Ιάπωνες το 2000 μ.Χ., οι Αμερικανοί το 2008 και τώρα οι Ευρωπαίοι.

Η εφαρμογή του ΕΝΦΙΑ παρέδωσε τη Φλωρεντία στον οίκο των Μεδίκων (στον πίνακα, ο γάμος της Μαρίας των Μεδίκων με τον Ερρίκο Δ’ της Γαλλίας)

Οπως αποδείχθηκε πρόσφατα εγχωρίως, η επιβολή άγριου φόρου ακίνητης περιουσίας «ρίχνει κυβερνήσεις». Πολλοί λοιπόν θα ήθελαν να μάθουν «ποιος ήταν ο έξυπνος» που εφηύρε αυτή την εξοργιστικά φορομπηχτική πολιτική.

Το ρολόι της Ιστορίας και το βιβλίο του καθηγητή του Πανεπιστημίου του Warwick Alexander Lee «The Ugly Renaissance» μας πηγαίνουν στο 1424. Τη χρονιά εκείνη ξέσπασε πόλεμος μεταξύ της Φλωρεντίας και του Μιλάνου. Η σύρραξη κράτησε περισσότερο απ’ ό,τι όλοι περίμεναν και η Φλωρεντία εξαναγκάστηκε σύντομα να καταφύγει στη χρήση μισθοφόρων. Το αποτέλεσμα ήταν δύο χρόνια μετά το έλλειμμα της πόλης να έχει φτάσει στα 682.000 φιορίνια (κάπου 250 εκατ. ευρώ σημερινά) και να αυξάνεται συνεχώς. Ευρισκόμενη σε απόγνωση, η Signoria της πόλης (η γερουσία των προυχόντων) εξέδωσε έναν νέο νόμο φορολόγησης της ιδιοκτησίας, τον λεγόμενο Catasto: από το 1427 κάθε νοικοκυριό υποχρεούνταν να καταγράψει σε ένα περιουσιολόγιο όλα τα υπάρχοντά του τα οποία θα φορολογούνταν με 0,5% κάθε φορά που μαζευόταν ο φόρος. Εξαίρεση θα γινόταν μόνο για τους πολύ φτωχούς.

Στην αρχή ο φόρος φάνηκε δίκαιος και οπωσδήποτε αναγκαίος. Οταν όμως έφτασε να συλλεχθεί 152 φορές μέσα στην πενταετία 1428-1433, όλοι συνειδητοποίησαν ότι φορολογούνταν βάσει ακίνητης περιουσίας και όχι διαθέσιμου εισοδήματος. Το αποτέλεσμα ήταν να υφαρπαχθούν οι περιουσίες των περισσοτέρων της μεσαίας τάξης και ο κορμός της οικονομίας να διαλυθεί. Και, συνεπεία αυτού, όσο σκληρά κι αν συλλεγόταν ο Catasto, δεν αρκούσε για να αρμέξει τα μετρητά που θα κρατούσαν την πόλη στη ζωή. Μη έχοντας εναλλακτικές λύσεις, η Signoria κατέφευγε στον δανεισμό μεγάλων χρηματικών ποσών από εκείνους τους τραπεζίτες-εμπόρους που είχαν κατορθώσει να κρύψουν επιτυχημένα τον πλούτο τους από τους φοροεισπράκτορες. Οπότε ως το 1430 –όπως όλοι διαπιστώσαμε κατοπινά, από τις χορηγίες των μαΐστρων της Αναγέννησης –η πόλη της Φλωρεντίας έφθασε να ανήκει στο μεγαλύτερο μέρος της σε μόλις δέκα άτομα, όλα συνδεόμενα με την οικογένεια των Μεδίκων.

Κι όμως, οι πρώτοι διδάξαντες τη λιτότητα ήταν οι έλληνες στωικοί

Αναμφίβολα αυτή τη στιγμή τους κατοίκους της Νότιας Ευρώπης από εκείνους της Βόρειας χωρίζει μια αξιακή άβυσσος: εκείνο που οι πρώτοι θεωρούν ληστρική λιτότητα οι δεύτεροι το βλέπουν ως απαραίτητο νοικοκύρεμα. Και όταν η μαντάμ Μέρκελ μας μιλάει για «το σημαντικότερο νόμισμα όλων, την εμπιστοσύνη», εμείς καγχάζουμε για την προτεσταντική υποκρισία. Σε τι οφείλεται αυτή η διάσταση αντιλήψεων;

Η εύκολη απάντηση θα ήταν ότι πρόκειται απλώς για τη διαφορά θυμικού των μεσογειακών λαών από τους τευτονικούς που τώρα η όξυνση φέρνει πολωτικά στην επιφάνεια. Υπάρχει ωστόσο και μια δεύτερη απάντηση που ξαφνιάζει: «Και τη λιτότητα εμείς τους τη διδάξαμε».

Ολα ξεκίνησαν σε μια εποχή αρκετά όμοια με τη δική μας, όπου οι αυτοκρατορίες κλονίζονταν, οι οικονομίες εξανεμίζονταν και οι θρησκείες αναθεωρούνταν. Ηταν ο τρίτος αιώνας π.Χ., ο αιώνας της διαμάχης των επιγόνων του Αλεξάνδρου, του αλληλοσπαραγμού των ελληνιστικών βασιλείων και της ανόδου της Ρώμης. Τότε, το 301 π.Χ., ίδρυσε ο Ζήνων ο Κιτιεύς τη Σχολή των Στωικών, στην Ποικίλη Στοά της Αθήνας.

Το κεντρικό μήνυμα αυτής της σχολής φιλοσοφικής σκέψης ήταν ότι «η αρετή είναι το μόνο αγαθό και μόνο από αυτήν εξαρτάται η ευημερία. Ολα τα υπόλοιπα πράγματα, ευχάριστα ή δυσάρεστα, στερούνται αξίας, είναι αδιάφορα». Κατά τους στωικούς, οι άνθρωποι συνδέονται μεταξύ τους μέσω της κοινής λογικής φύσης τους και η αγάπη και προσφορά για την πατρίδα είναι το πρώτο βήμα της αγάπης και της προσφοράς για τη μεγάλη πατρίδα όλων μας, την «κοσμόπολη» της ανθρωπότητας.

Μέσω της lingua franca της εποχής, της ελληνικής γλώσσας, διαδόθηκε γρήγορα στους ρημαγμένους πολίτες Ανατολής και Δύσης διότι ακριβώς δεν μιλούσε για απατηλή ευημερία σε υλικά αγαθά ούτε υποσχόταν ειρήνη σε μια μετά θάνατον ζωή (όπως έλεγαν οι ιερείς των διαφόρων θρησκειών). Αυτό που ουσιαστικά τους έλεγε ήταν πως δεν υπάρχει ευτυχία όταν αυτή είναι ριζωμένη σε ευμετάβλητα, φθαρτά υλικά αγαθά. Οι τραπεζικοί λογαριασμοί μας μπορεί να αυξάνονται ή να συρρικνώνονται, η καριέρα μας μπορεί να ευημερεί ή να παραπαίει και ακόμη κι όσοι αγαπάμε μπορεί να χαθούν. Υπάρχει μόνο ένα μέρος του κόσμου που δεν μπορεί να μας το πάρει κανείς: ο εσώτερος εαυτός μας, η επιλογή μας ανά πάσα στιγμή να είναι αυτός γενναίος, λογικός, καλός. Και για να έρθουμε πιο κοντά και στα τωρινά μας δεινά, ο στωικός Επίκτητος διευκρίνιζε: «Πού βρίσκεται το καλό; Στη θέληση. Αν κάποιος νιώθει δυστυχισμένος, θυμίστε του ότι οφείλει τη δυστυχία του στον εαυτό του και μόνο».

Η διδασκαλία αυτή της λιτότητας ως προς τα υλικά αγαθά, της αυτάρκειας και της εσωτερικής αναζήτησης της αρετής πέρασε στα στρώματα της ρωμαϊκής διανόησης, με πρώτο και γνωστότερο μυημένο τον φιλόσοφο Κάτωνα (234-149 π.Χ.). Οντας λάτρεις της ολιγάρκειας των Σπαρτιατών, οι λατίνοι αριστοκράτες βρήκαν στον στωικισμό το αντίδοτο στη διαφθορά, στην αλαζονεία και στη μισαλλοδοξία που έτρεφε η επιτυχία επέκτασης της δικής τους αυτοκρατορίας. Ηταν μια φιλοσοφία «κοσμοπολίτικη» που για πρώτη φορά δίδασκε την αδελφοσύνη των ανθρώπων πέρα από σύνορα, μακριά από την ξενοφοβία. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο στωικός Σενέκας είπε στους συμπατριώτες του –στα χρόνια εκείνα της απανταχού δουλείας –«να θυμάστε πως αυτός που αποκαλείτε σκλάβο σας γεννήθηκε από μια ίδια μήτρα, του χαμογελά ο ίδιος ουρανός και επί ίσοις όροις με σας αναπνέει, ζει και πεθαίνει».

Τον στωικισμό ενστερνίστηκε και ο τελευταίος των «πέντε μεγάλων αυτοκρατόρων της Ρώμης», ο Μάρκος Αυρήλιος (121-180 μ.Χ.), ο οποίος επεξέτεινε την αυτοκρατορία στα Βόρεια Βαλκάνια, στα εδάφη των γερμανικών φύλων και στη σημερινή Ουκρανία. Εγραψε 12 τόμους στα ελληνικά υπό τον τίτλο «Τα εις εαυτόν», όπου κατέθεσε τη στωική του αντίληψη για τον κόσμο.

Οπως ήδη θα υποψιάζεστε, το κήρυγμα του Ιησού ρίζωσε τόσο εύκολα στα εδάφη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ακριβώς διότι για μια τέτοια νέα στάση ζωής, ολιγάρκειας, αδελφοσύνης και αρετής, είχε ήδη προετοιμάσει ο στωικισμός. Και όταν αργότερα, μετά τους θρησκευτικούς πολέμους του Μεσαίωνα, εμφανίστηκε ο Λούθηρος και οι διαμαρτυρόμενοι να καταγγείλουν τη διαφθορά του παπισμού, στο μήνυμα του στωικισμού κατέφυγαν, μπολιασμένο με τον θρησκευτικό πουριτανισμό των αρχών του χριστιανισμού.

Μια σημαντική λεπτομέρεια είναι ότι ο στωικισμός ξεκίνησε από τον θαυμασμό στην ολιγάρκεια των «αρνητών των αλεξανδρινών περιπετειών», Σπαρτιατών, και κατέληξε στις ημέρες μας η de facto φιλοσοφία των απανταχού στρατιωτικών. Οπως χαρακτηριστικά υποστηρίζει στο βιβλίο της «The Stoic Warrior» η καθηγήτρια Φιλοσοφίας στη Ναυτική Ακαδημία των ΗΠΑ Nancy Sherman, «η στωική φιλοσοφία είναι η κινητήρια δύναμη πίσω από τη μιλιταριστική νοοτροπία, ειδικά λόγω της έμφασης που δίνει στην αντοχή, στον αυτοέλεγχο και στην εσωτερική δύναμη». Αν τώρα εσείς επιμένετε να θυμάστε ότι οι Γερμανοί είναι «ο πιο μιλιταριστικός λαός»… συ είπας.

Α, και εκείνο που είπε η καγκελάριος… από έναν Ελληνα το αντέγραψε: «Από όλα τα είδη του κεφαλαίου το πλέον παραγωγικό είναι η εμπιστοσύνη» είχε πει ο Δημοσθένης τον 4ο αιώνα π.Χ. Αλλά είχε προσθέσει και κάτι άλλο: «Και το να γνωρίζεις ότι δεν γνωρίζεις τίποτε»!