Οι κρίσεις γεννούν λύσεις (μέρος α’)

Οταν «ενός κακού μύρια έπονται» και οι πολλοί πληρώνουν αδιακρίτως το τίμημα για την μήνιν της φύσης ή τα λάθη των λίγων, είναι αναμενόμενες η απογοήτευση, η κατάθλιψη και η παραίτηση. Ωστόσο, ακριβώς στις περιόδους κρίσεων είναι που ξεπηδούν σπίθες δημιουργικότητας και προκύπτουν καινοτομίες και εφευρέσεις ικανές να αλλάξουν τη ζωή των ανθρώπων.

Ποιος το λέει αυτό; Θα μπορούσα να παραπέμψω ελληνοπρεπώς στο απόφθεγμα «η ανάγκη είναι η μητέρα της εφεύρεσης» – που αποδίδεται περιφραστικά στον Πλάτωνα – ή στο ακόμη γνωστότερο «πενία τέχνας κατεργάζεται» του ποιητή Θεόκριτου (3ος αι. π.Χ.). Βρίσκω όμως πολύ πιο παραστατικά πειστική την περιγραφή του φαινομένου που βίωσε ο πολυβραβευμένος καθηγητής Οικονομικών του Γέιλ και του Χάρβαρντ Αλμπερτ Χίρτσμαν (1915-2012) στο Μπανγκλαντές της δεκαετίας του ‘60 (όταν ακόμη λεγόταν Ανατολικό Πακιστάν): «Ενα τεράστιο εργοστάσιο χαρτόμαζας» είπε «στήθηκε πλάι στον ποταμό Καρναπούλι και στα εκτεταμένα δάση μπαμπού του λόφου Τσίταγκονγκ. Λίγο αφότου όμως πήρε μπρος το τεράστιο εργοστάσιο συνέβη το απροσδόκητο να… ανθίσουν τα μπαμπού και αμέσως μετά να ξεραθούν, κάτι που συμβαίνει περίπου κάθε μισό αιώνα. Τα ξεραμένα μπαμπού δεν μπορούσαν πλέον να γίνουν χαρτόμαζα, οπότε το πολλών εκατομμυρίων δολαρίων εργοστάσιο θα έπρεπε να θεωρηθεί χαμένη επένδυση». Αυτό όμως που συνέβη αμέσως μετά εξέπληξε τον γερμανό οικονομολόγο: «Οι διευθύνοντες το εργοστάσιο όχι μόνο σκαρφίστηκαν ένα ολόκληρο ποτάμιο δίκτυο για να φέρνουν μπαμπού από άλλες περιοχές της χώρας αλλά και έστησαν ένα ερευνητικό εργαστήριο δημιουργίας ποικιλιών μπαμπού με πολύ πιο ταχύρρυθμη ανάπτυξη. Το αποτέλεσμα ήταν αφενός να αντικαταστήσουν γρήγορα τα ξεραμένα μπαμπού και αφετέρου να ενισχύσουν την παραγωγή του εργοστασίου με πρώτες ύλες που πριν δεν είχαν διανοηθεί. Τελικά ο κακός σχεδιασμός που έφερε την κρίση ήταν και αυτός που έσπρωξε τους μηχανικούς του εργοστασίου στη δημιουργικότητα».

Το δίδαγμα αυτής της μικρής ιστορίας το συνόψισε ο Χίρτσμαν με τα εξής λόγια: «Δεν είναι ότι οι άνθρωποι αποζητούν τις προκλήσεις. Καταπιάνονται όμως με αυτές και βρίσκουν νέες διεξόδους ακριβώς λόγω της λαθεμένης τους αντίληψης ότι δεν υπάρχει πρόκληση –όταν το έργο δείχνει πολύ πιο εύκολο και διαχειρίσιμο απ’ ό,τι τελικά αποδεικνύεται». Αυτό ήταν η περίφημη αρχή της «Κρυμμένης Χείρας» (Hiding Ηand Principle) που διατύπωσε ο Χίρτσμαν. Για τους μη έχοντες σχέση με τα οικονομικά, ο Νίτσε το είχε πει πολύ πιο λακωνικά: «Ο,τι δεν με σκοτώνει με κάνει πιο δυνατό».

Βρισκόμαστε λοιπόν περίπου στη θέση των Μπανγκλαντεσιανών του ’60: το «δάσος με τα ευρώ» δεν υπάρχει πια. Μπορούμε απλώς να κλαίμε τη μοίρα μας αποπληρώνοντας το χρέος της «ξεγραμμένης επένδυσης» ή να ξυπνήσουμε μέσα μας τη δημιουργικότητα που θα μας δώσει νέες λύσεις. Το πεπρωμένο μας δεν είναι το πρώτο αλλά το δεύτερο –αρκεί να θυμηθείτε το «συν Αθηνά και (κρυμμένη) χείρα κίνει». Και ο Χίρτσμαν μας άφησε μία ακόμη πυξίδα στα γραφτά του: «Αντί να ρωτάμε τι ωφέλεια είχαμε από αυτό το έργο, θα ήταν προτιμότερο να ρωτάμε πόσες συγκρούσεις προξένησε στο διάβα του και πόσες κρίσεις συνάντησε και ξεπέρασε» έγραψε (βλ. The Odyssey of Albert O. Hirschman, Princeton University Press, 2013).

Οπότε για να σας δώσουμε περαιτέρω γόνιμη τροφή για σκέψη συγκεντρώσαμε και σας παραθέτουμε στη συνέχεια κάποια απτά παραδείγματα «λύσεων που γέννησαν οι κρίσεις» ανά τους αιώνες. Εμπνεόμενοι από αυτά είθε να αποδείξουμε στον εαυτό μας και στον υπόλοιπο κόσμο ότι ο Θεός της Ελλάδος δεν είναι η Αδράνεια αλλά η Δημιουργία. «Οταν κανείς δεν σου χτυπά και ούτε κανείς σου απαντά, μη μου τρομάζεις. Επεσες τόσο χαμηλά για να πατήσεις πιο γερά και να πετάξεις», κατά πώς προφήτευε από το 1991 ο Νίκος Πορτοκάλογλου.

Η ανακάλυψη του τυριού

Ο βάκιλος του κεφίρ έκανε το πρώτο τυρί βρώσιμο από τους ανθρώπους που δεν είχαν ακόμη ανοχή στη λακτόζη

Αν έχεις ρηχή αντίληψη του χρόνου και είσαι Δυτικός, βρίσκεις επαρκή την εξήγηση ότι «για την ελληνική κρίση φταίει η κακοδιαχείριση των Ελλήνων». Και για την Αραβική Ανοιξη και το μακελειό στις αραβικές χώρες ούτε καν θυμάσαι ότι ξεκίνησε από μια αυτοπυρπόληση διαμαρτυρίας για την αύξηση των τιμών των τροφίμων. Και αν είσαι Αμερικανός, δυσκολεύεσαι να καταλάβεις το γιατί ο Πάπας Φραγκίσκος ξεσπαθώνει τώρα κατά της καταστροφής του περιβάλλοντος (πολύ αργότερα, βέβαια, από τον Πατριάρχη Βαρθολομαίο). Πόσω μάλλον αν σου πουν ότι όλα αυτά συνδέονται και συνυφαίνουν μια ενιαία και παγκόσμια κρίση…

Οι αρχαιολόγοι δεν έχουν διόλου ρηχή αντίληψη του χρόνου. Και πώς θα μπορούσαν, άλλωστε, όταν η σκαπάνη τους αποκάλυψε το 2000 την ιστορικά πρώτη παγκόσμια οικολογικο-οικονομική κρίση: γύρω στο 11000 π.Χ. η περιοχή που βρίσκεται λίγο πιο βόρεια από το νυν πασίγνωστο Κομπάνι των Κούρδων ήταν ο «κήπος της Εδέμ». Στα χλοερά λιβάδια των λόφων μεγάλωναν κάθε λογής ζώα και οι άνθρωποι ζούσαν από το κυνήγι τους. Τότε ήταν που ανακαλύφθηκε η γεωργία και σταδιακά οι νομάδες κυνηγοί έγιναν χωριάτες αγροκτήμονες και κτηνοτρόφοι με σοδειές και περίσσευμα τροφής. Τιμώντας τους θεούς για την ευλογία τους ύψωσαν στο Γκεμπεκλί Τεπέ γύρω στο 10000 π.Χ. όχι απλά τον πρώτο νεολιθικό ναό αλλά ένα πολυεπίπεδο σύμπλεγμα ναών –πιθανότατα τον βιβλικό Πύργο της Βαβέλ (βλ. www.tovima.gr/science/article/?aid=414949). Δύο χιλιετίες όμως μετά οι κάτοικοι των γύρω χωριών έθαψαν με χώμα όλο αυτό το μοναδικό ναϊκό σύμπλεγμα. Γιατί;

Η εξήγηση που μας έδωσαν πρόσφατα οι ερευνητές είναι ότι η σταδιακή αποψίλωση των λόφων από τα κοπάδια των χωρικών συνδυάστηκε με μια κλιματική αλλαγή σαν αυτή που τώρα βιώνουμε εμείς, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει πλέον τροφή για όλους. Οι θυμωμένοι με τους θεούς άνθρωποι «έριξαν πέτρα πίσω τους» και μετανάστευσαν σε άλλους τόπους. Οσοι ήρθαν δυτικά και νότια έφεραν τη γεωργία στην Ευρώπη, στην Αίγυπτο και στη Μεσοποταμία, ενώ όσοι πήγαν πολύ βόρεια ξανάγιναν νομάδες και κυνηγοί. Αλλά αυτοί οι δεύτεροι δεν θα μπορούσαν να επιβιώνουν ως σήμερα τον χειμώνα της στέπας αν δεν τύχαινε να ανακαλύψουν το… τυρί.

Τα πρώτα δείγματα τυριού παγκοσμίως που ανέσυρε η αρχαιολογική σκαπάνη βρέθηκαν πάνω σε μια μούμια της ερήμου Τακλαμακάν (αμέσως μετά την Αλεξάνδρεια την Εσχάτη, στα σύνορα της Κίνας) το 2004. Η ίδια η μούμια ανήκε σε μια όμορφη ξανθιά που οι επιστήμονες πιθανολογούν πως ανήκε στη φυλή των Τοχάριων. Το ποιοι ήταν αυτοί οι Τοχάριοι κανείς δεν ξέρει με σιγουριά, αλλά το DNA της μορφονιάς έδειξε πως μάλλον είχε βαλκάνιους ή κέλτες συγγενείς. Ισως τελικά τα όσα έλεγε ο Ηρόδοτος για τους Θράκες –πως είναι η πολυπληθέστερη φυλή και βρίσκονται από τη Γαλατία ως τα βάθη της Ασίας –να μην ήταν ανυπόστατα. Το σίγουρο είναι ότι η εν λόγω κυρία πήρε μαζί της στον τάφο της (γύρω στο 1800 π.Χ.) ως πολύτιμο υλικό κάποια κομμάτια τυριού. Αυτό δείχνει αναμφίβολα το πόσο σημαντικό ήταν για τη ζωή εκείνων των αρχαίων νομάδων. Αλλά τι είδους τυρί ήταν αυτό;

Η χημική ανάλυση έδειξε ότι η ζύμωση του αρχαίου τυριού δεν είχε γίνει με το ένζυμο της πυτιάς (που παίρνεται από τις κοιλιές των μηρυκαστικών) αλλά με τη ζύμη του μικροβίου Lactobacillus kefiranofaciens με την οποία γίνεται το γνωστό γιαουρτόγαλα κεφίρ. Το σημαντικό είναι ότι το κεφίρ –όπως και το συγγενές του αρχαίο τυρί της Τακλαμακάν –δεν εμπεριέχει λακτόζη. Για τους τότε νομάδες αυτό ήταν ζωτικής σημασίας καθότι οι άνθρωποι εκείνης της εποχής δεν είχαν ακόμη υποστεί τη μετάλλαξη που τους έκανε δεκτικούς στη λακτόζη –και επομένως δεν έπιναν γάλα μετά την ενηλικίωσή τους. Η εν λόγω μετάλλαξη επήλθε μετά από πολλών αιώνων κατανάλωση κεφιροτυριών.

Για την εφεύρεση του τυριού δεν έχουμε σε ποιον να απονείμουμε τα εύσημα, είναι βέβαιον όμως ότι κατάφερε να αλλάξει τη μοίρα χιλιάδων συνανθρώπων του καθώς το ξηραμένο κεφίρ επιτρέπει τη μακρόχρονη διαφύλαξή του και την αναπαραγωγή τυριού όποτε χρειαστεί. Κατ’ επέκταση, τα κάθε είδους τυριά και γιαούρτια που αναπτύχθηκαν στη συνέχεια έδωσαν λύσεις διατροφής στους ανθρώπους κάθε περιοχής του πλανήτη και έθρεψαν τα παιδιά τους σε κάθε εποχή. Για το ποιος κατέγραψε πρώτος ιστορικά τη μέθοδο παρασκευής τυριού… μην το ψάχνετε: ο Ομηρος στην Ιλιάδα, όταν εξηγούσε το «ξεθύμασμα» του Αρη, και στην Οδύσσεια, όταν αφηγούνταν τα του Κύκλωπα Πολύφημου! Επιστημονικά ο πρώτος διδάξας ήταν ο Αριστοτέλης στο «Περί ζώων ιστορίας».

Η πρώτη διαφήμιση της πρώτης σερβιέτας εξιστορούσε το πώς ο χαρτοεπίδεσμος «έσωσε τις νοσοκόμες»

Οσο κι αν η κρίση ρημάξει το πορτοφόλι του, ο δυτικός άνθρωπος δεν διανοείται στις μέρες μας να φύγει από το σουπερμάρκετ χωρίς τις αναγκαίες ποσότητες χαρτιού υγείας, σερβιετών, ταμπόν και χαρτομάντιλων. Η αρχαία ελληνορωμαϊκή εποχή, όπου μια μπάλα μαλλί ή ένας σπόγγος καρφωμένος σε μια βέργα και ένας κουβάς νερό αρκούσαν, έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί –τουλάχιστον για τους μη Αραβες ή Ινδούς. Οταν οι Ευρωπαίοι πέρασαν στον Νέο Κόσμο, της μόδας έγινε ο κώνος αραβοσίτου (αφού πρώτα έτρωγαν τους καλαμποκόσπορους). Αλλά η πραγματική επίλυση του προβλήματος επήλθε με την ανακάλυψη των… εφημερίδων γύρω στο 1700. Βέβαια, για τους πλουσίους υπήρχαν και πιο πνευματώδεις επιλογές: ο λόρδος Chesterfield (1694-1773) έγραψε στον γιο του πως ένας gentleman πρέπει να κουβαλάει πάντα μαζί του μια φθηνή ανθολογία λατίνων ποιητών ώστε να έχει τι να διαβάσει πριν και να έχει πού να τους αποθέσει μετά.

Το πρώτο χαρτί υγείας με… αυτοτελή σκοπό εμφανίστηκε στη Βρετανία του 1880. Ηταν τετράγωνα χαρτάκια, σαν χαρτοπετσέτες, που λίγο διέφεραν σε τραχύτητα από γυαλόχαρτο. Την εφεύρεση μιμήθηκαν οι Αμερικανοί το 1907 με χαρτί που ήταν σαφώς πιο μαλακό: έμοιαζε με το καπιτονέ χαρτί που κολλάνε πλαστελίνες τα νήπια. Για την πραγματική επανάσταση των αφράτων χαρτικών υγείας χρειάστηκε να βιώσουμε πρώτα τη σκληρότερη κρίση: τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Το 1914 ο αντιπρόεδρος και ο διευθυντής Ερευνών της αμερικανικής χαρτοβιομηχανίας Kimberley-Clark έκαναν μια περιοδεία στη Γερμανία, στην Αυστρία και στη Σκανδιναβία προκειμένου να συλλέξουν νέες ιδέες. Από όσα είδαν τους εντυπωσίασε πιο πολύ μια νέα σύνθεση χαρτοπολτού που ήταν πέντε φορές απορροφητικότερος από το βαμβάκι και 50% φθηνότερος ανά κιλό. Αντέγραψαν την πατέντα και την κατοχύρωσαν στις ΗΠΑ. Οταν η χώρα τους μπήκε στον πόλεμο, το 1917, προέβαλαν το υλικό ως ιδανικό για επιδέσμους και κέρδισαν τεράστια συμβόλαια με τον στρατό. Εκτός από τους μυριάδες τραυματίες, την απαλότητα του νέου χαρτοεπιδέσμου γεύτηκαν και οι νοσοκόμες του Ερυθρού Σταυρού, οι οποίες κάλυψαν με αυτόν τις πιεστικές ανάγκες τους προσωπικής υγιεινής.

Οταν έληξε ο πόλεμος, το 1918, η Kimberley-Clark βρέθηκε με άπειρα τόπια χαρτοεπιδέσμου αλλά καμία νέα παραγγελία από τον στρατό. Εχοντας όμως ακούσει τις ιστορίες ανακούφισης των νοσοκόμων, επεξεργάστηκε περαιτέρω το θέμα και δύο χρόνια μετά εμφάνισε στην αγορά το Kotex ως την πρώτη απαλή σερβιέτα. Η επιτυχία άργησε να έρθει καθώς οι γυναίκες ντρέπονταν να αγοράσουν «αυτό το χοντρό πράγμα». Ο γόρδιος δεσμός λύθηκε όταν ο μηχανικός C. A. Fourness σκέφθηκε να σιδερώσει το υλικό και να το κάνει σαν πετσέτα. Το επόμενο βήμα ήταν να κυκλοφορήσουν τα πρώτα χαρτομάντιλα το 1924 υπό την εμπορική ονομασία Kleenex.

Cοnrad Adenauer: έδωσε στους συμπατριώτες του «λουκάνικα χωρίς κρέας» και… τον έκαναν καγκελάριο

Οι περισσότεροι πολίτες της Ευρώπης γνωρίζουν ότι ο Κόνραντ Αντενάουερ υπήρξε ο πρώτος καγκελάριος της Γερμανίας μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ελάχιστοι όμως Ελληνες –πάω στοίχημα –γνωρίζουν τι ήταν αυτό που έκανε τον συγκεκριμένο άνθρωπο πασίγνωστο στους συμπατριώτες του.

Στη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου ο Αντενάουερ ήταν δήμαρχος της Κολονίας. Οι Αγγλοι επέβαλαν ναυτικό αποκλεισμό και πολύ γρήγορα η πείνα άρχισε να θερίζει τους πολίτες. Τα πρώτα που εξαφανίστηκαν από την αγορά ήταν το ψωμί και το κρέας. Αντί να αρκεστεί σε εκκλήσεις βοήθειας, ο Αντενάουερ βάλθηκε να βρει ο ίδιος λύσεις για τον λαό που πεινούσε. Αρχικά πειραματίστηκε με ένα μείγμα αλευριού από ρύζι και ρουμάνικου καλαμποκάλευρου για να φτιάξει υποκατάστατο του ψωμιού. Τα κατάφερε ώσπου η Ρουμανία μπήκε και αυτή στον πόλεμο και το καλαμποκάλευρο σταμάτησε να έρχεται στην Κολονία.

Με βάση εκκίνησης τον προηγούμενο πειραματισμό του, ο Αντενάουερ αναζήτησε τότε ένα υποκατάστατο για το κρέας. Ανακάλυψε ότι μπορούσε να ξεγελάσει τη γεύση και την πείνα με το να φτιάχνει λουκάνικα από «κιμά σόγιας». Οι πολίτες που τα δοκίμασαν ξετρελάθηκαν και σύντομα τα λουκάνικά του έγιναν ξακουστά ως Friedenswurst –δηλαδή, λουκάνικο της ειρήνης.

Το αστείο της ιστορίας είναι ότι ο Αντενάουερ επιχείρησε να κατοχυρώσει την ευρεσιτεχνία του στη Γερμανία, αλλά η αίτησή του απορρίφθηκε επειδή «ένα λουκάνικο χωρίς κρέας δεν είναι λουκάνικο». Τελικά βρήκε το δίκιο του όταν το ζήτησε από το Γραφείο Ευρεσιτεχνιών του… εχθρού του: οι Βρετανοί του κατοχύρωσαν την πατέντα του σογιολουκάνικου στις 26 Ιουνίου 1918.

Ενα από τα μωρά που έσωσαν από τον ραχιτισμό οι «λάμπες του ήλιου»

Την σήμερον ημέρα είτε πάσχεις από αβιταμίνωση είτε από κατάθλιψη, το πρώτο πράγμα που θα σου πουν είναι «βγες λίγο έξω να σε χτυπήσει ο ήλιος». Γνώση απλή, προφανής θα πείτε, που κατέχουν όλοι. Δεν ήταν όμως διόλου έτσι ως πριν από έναν αιώνα.

Στον μουχλιασμένο χειμώνα του 1918 μετρήθηκε ότι τα μισά παιδιά του Βερολίνου έπασχαν από ραχιτισμό. Κανείς δεν είχε δώσει επιστημονική εξήγηση, αλλά όλοι καταλάβαιναν ότι η ασιτία και η φτώχεια του πολέμου που είχε προηγηθεί είχαν κάτι να κάνουν με το μαλάκωμα των οστών και την παραμόρφωσή τους. Υπήρχε γιατρειά;

Ενας από τους γιατρούς της πόλης, ο Κουρτ Χουλντσίσνκι (Kurt Huldschinsky), παρατήρησε ότι όλα αυτά τα παιδιά ήταν πολύ χλωμά. Αποφάσισε να κάνει ένα πείραμα με τέσσερα από αυτά και τα έβαλε σε ένα δωμάτιο με λάμπες χαλαζία και υδραργύρου που εξέπεμπαν υπεριώδες φως. Με τον καιρό τα κόκαλα των παιδιών άρχισαν να δυναμώνουν. Εντυπωσιασμένος ο γιατρός, μόλις έφτασε το καλοκαίρι, έβγαλε τα παιδιά στην ταράτσα να λιάζονται. Τα αποτελέσματα ήταν απίστευτα! Το νέο έκανε τον γύρο της Γερμανίας και στη Δρέσδη το ΙΚΑ έβαλε τον δήμαρχο να ξηλώσει όλες τις λάμπες των δρόμων για να νοσηλέψουν τα παιδιά.

Πολύ αργότερα οι ερευνητές επιβεβαίωσαν επιστημονικά τη «γιατρειά», όταν ανακάλυψαν ότι η βιταμίνη D, που είναι απαραίτητη για τον εμποτισμό των οστών με ασβέστιο και την ανάπτυξή τους, ενεργοποιείται ακριβώς από το υπεριώδες φως που χαρίζει αφειδώς ο ήλιος. Χρειάστηκε όμως η φοβερή υγειονομική και διατροφική κρίση ενός παγκοσμίου πολέμου για να γίνει αυτό «στερνή μας γνώση».