Του Γιώργου, του Γιώργου Σαββίδη, του Γ. Π. Σαββίδη. Του πιο γενναιόδωρου φίλου, συνάδελφου και συνεργάτη στον χώρο των νεοελληνικών σπουδών, και όχι μόνον. Ο οποίος σαν σήμερα, 11 Ιουνίου του 1995 έσβησε αθόρυβα στον Λόγγο του Αιγίου, στο σπιτικό αφοσιωμένων φίλων, στα εξήντα έξι χρόνια του, αφήνοντας πίσω του δυσαναπλήρωτο κενό. Δεν υπήρξαν, όσο βλέπω, μέχρι στιγμής μνημόσυνες αναφορές για τον βίο και το έργο του στον ημερήσιο και περιοδικό Τύπο. Με εξαίρεση το ενήμερο «Πολύεδρο» της Πάτρας, όπου ακούστηκαν αυθημερόν δύο σεμνές εισηγήσεις, και συνάμα διαβάστηκε δισέλιδο κείμενό μου, με προσωπικές αναμνήσεις, και πρώιμη ανακοίνωση για ένα, αινιγματικό μάλλον, καβαφικό ποίημα με σοφόκλειο τίτλο. Περί αυτού ο μονότονος λόγος σήμερα.
Πρόκειται για «Ανέκδοτο ποίημα», σχεδιασμένο αποσπασματικά το 1893 (έξι μόλις στίχοι, σημειωμένοι με μολύβι), που βρήκε συμπληρωμένη μορφή το 1913. Το αντιγράφω, με προσαρμοσμένη στην καθ’ ημάς ορθογραφία:
«Τα δ’ άλλα εν Αδου τοις κάτω μυθήσομαι»
«Τωόντι», είπ’ ο ανθύπατος, κλείνοντας το βιβλίο, «αυτός / ο στίχος είν’ ωραίος και πολύ σωστός∙ / τον έγραψεν ο Σοφοκλής βαθιά φιλοσοφώντας. / Πόσα θα πούμ’ εκεί, πόσα θα πούμ’ εκεί, / και πόσο θα φανούμε διαφορετικοί. / Αυτά που εδώ σαν άγρυπνοι φρουροί βαστούμε, / πληγές και μυστικά που μέσα μας σφαλνούμε, με καθημερινή αγωνία βαριά, / ελεύθερα εκεί και καθαρά θα πούμε». //
«Πρόσθεσε», είπε ο σοφιστής, μισοχαμογελώντας, / «αν τέτοια λεν εκεί, αν τους μέλλει πια».
Παρατήρηση πρώιμη. Πρόκειται για εξαίρεση σε πολλά επίπεδα (αν όντως πρέπει να θεωρηθεί αρχαιόθεμο ποίημα − εν μέρει έστω), αποτελώντας συγκριτικά μοναδική περίπτωση με τη σοφόκλεια μοναξιά του. Θυμίζω πως τα ιλιαδικά αρχαιόθεμα ποιήματα βγαίνουν τέσσερα, τα οδυσσειακά τρία, τα αισχυλικά δύο. Οι παραβατικές αποκλίσεις των οποίων δεν παραποιούν αυθαίρετα την πρωτότυπή τους ταυτότητα. Κάτι που μάλλον δεν συμβαίνει με το προκείμενο σοφόκλειο ποίημα, εξαιρώντας τον πρωτότυπο τίτλο του, που χρεώνεται εσωτερικά στον Σοφοκλή, γενικά και αόριστα.
Ο σοφόκλειος εξάλλου επίτιτλος στίχος παραμένει κάπως μετέωρος: αξιολογείται «ωραίος και σωστός», παραπέμποντας σε ένα «βιβλίο» του Σοφοκλή, το οποίο μαρτυρεί βαθιά φιλοσοφική γνώση, χωρίς όμως να υπονοούνται η κειμενική του πηγή και τα συμφραζόμενά της. Στην ουσία, ο σοφόκλειος τίτλος στην προκείμενη περίπτωση διερμηνεύεται, αν δεν παρερμηνεύεται, ως προς τη μεταθανάτια μετάλλαξη του προσωπικού βίου: «πληγές και μυστικά», μέχρι χθες ακόμη «σφαλισμένα», τώρα στον Αδη αποκαλύπτονται και ομολογούνται.
Το ουσιώδες όμως είναι ότι οι προκείμενες αποκαλύψεις ελάχιστα ανταποκρίνονται (θετικά ή αρνητικά) στη σκηνοθεσία και στο ήθος της πρωτότυπης σοφόκλειας πηγής, από την οποία υπολείπεται ακέραιος μόνον ο τελευταίος της στίχος. Ο χώρος δεν με παίρνει να μιλήσω για την παράταιρη ρωμαϊκή σκηνοθεσία του καβαφικού ποιήματος, στην οποία συνομιλούν κάποιος υποψιασμένος για τα ελληνικά γράμματα «ανθύπατος» και ένας ειρωνικός μάλλον «σοφιστής».
Μένει ωστόσο να πούμε δυο λόγια για τον υποκείμενο αυτοκτονικό μονόλογο του Αίαντα στο ομώνυμο δράμα του Σοφοκλή, ο οποίος σφραγίζεται με την πρωτότυπη φράση που επέλεξε ο Καβάφης για να επιγράψει το δικό του, ομόθεμο υποτίθεται, ποίημα. Πρόκειται για μοναδική επί σκηνής αυτοκτονία, που κλιμακώνεται αυξητικώς, ωσότου εκβάλει στο αποχαιρετιστήριο πέρας της, και κλειδώνει με αυτούσια τη σοφόκλεια φράση, την οποία ο Καβάφης επέλεξε ως επίτιτλο του δικού του ποιήματος. Μεταφράζω, με δηλωμένες τις παραλείψεις, την είσοδο και την έξοδο του αυτοκτονικού μονολόγου, αφήνοντας και αμετάφραστη την κατάληξή του.
«Είναι στημένος ο σφαγέας, τόσο που να μπορεί / πέρα για πέρα να με κόψει − μιλώ σαν κάποιον που έχει / ακόμη τον καιρό να λογαριάζει. / Δώρο του Εκτορα αυτό το ξίφος, του ξένου / που τον μίσησα όσο κανέναν άλλο […] / Είμαστε έτοιμοι, λοιπόν, πανέτοιμοι». Και η έξοδος: «Ω φέγγος, χώμα ιερό της πατρικής μου γης […] / ποτάμια, κάμποι της Τρωάδας, σας αποχαιρετώ / − εσείς με αναθρέψατε. / Αυτή ‘ναι η λέξη που προφέρει ο Αίας∙/ τ’ άλλα στους ένοικους κάτω του Αδη θα τα διηγηθώ». Και στο πρωτότυπο: «Τα δ’ άλλα εν Αδου τοις κάτω μυθήσομαι».
Εδώ θα σταματήσω, δηλώνοντας την αμηχανία μου. Δεν είμαι προς το παρόν σε θέση να αποφασίσω αν τη φορά αυτή ο Καβάφης ευστόχησε όσο και όπως με τα άλλα αρχαιόθεμα ποιήματά του. Υπομονή λοιπόν εγώ κι εσείς, που έτσι κι αλλιώς την επιβάλλουν οι δίσεχτοι καιροί που συνεχώς επιδεινώνονται.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
